Doç. Dr. Mehmet BALYEMEZ
E. Albay, Cumhuriyet Tarihi uzmanı
ADD Bilim Kurulu Üyesi
Büyük Taarruz cephede kazanılan muharebelerden çok daha fazla anlamlar taşıyan bir zaferdir. Bu Zafer’in oluşumunu belirleyen gelişmeler, Birinci Dünya Paylaşım Savaşı’nın bitimiyle başlamıştır. İtilaf Devletleri, Türkleri önce Balkanlardan çıkarmak ve İstanbul’u ele geçirmek sonra da Anadolu’dan Asya’nın steplerine (bozkırlarına) sürmek amacıyla uyguladıkları ve “Doğu Sorunu” olarak adlandırdıkları “birkaç yüzyıllık proje“nin gerçekleşmesi için uygun koşulları 1. Dünya Paylaşım Savaşı sonunda elde etmişler, 1918 yılı kasım ayından başlayarak Anadolu’nun stratejik kentlerini bir bir ele geçirmişlerdir.
Son Osmanlı Padişahı ve Babıâli’nin teslimiyetçi tavır ve tutumları İtilaf Devletlerinin planlarını kolaylaştırırken, Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’yu düşman işgalinden kurtaracağına inanan umutsuzların sayısı da günden güne artmaya başlamıştır. Ancak bir kişi vardı ki, umdunu asla yitirmemişti: Mustafa Kemal Paşa!
Büyük Taarruz’u biçimlendiren gelişmeler 1921 yılının yaz aylarında olmuştur. Yunan ordusunun Kütahya ve Eskişehir muharebelerindeki başarısı karşısında Yunan Kralı Konstantin, 28 Temmuz 1921’de Kütahya’da topladığı Harp Meclisinde, Türk ordusunun imha edilerek Ankara’nın ele geçirilmesi ve milli direnişin sona erdirilmesi direktifini (buyruğunu) vermiştir. İngiltere başta olmak üzere, emperyalist Batılı ülkelerin desteklediği Yunan ordusu zaferden o denli emin olmuşlardır ki; Yunan Kral’ı da içinde olmak üzere birçok üst düzey devlet görevlisi olası bir zafere tanık olmak üzere Anadolu’ya gelmişlerdir. Ankara Hükümeti ise Yunanların hazırlıklarından ve niyetlerinden haberli olunca, Büyük Millet Meclisi’nin Kayseri’ye taşınması da dahil olmak üzere birtakım önlemleri tartışmaya ve uygulamaya başlamıştır. 1921 Ağustos ayında yürürlüğe giren bu önlemlerden en önemlileri Mustafa Kemal Paşa’ya Başkomutanlık yetkisi verilmesi öbürü ise Ordunun lojistik gereksinimlerini karşılamak amacıyla “Tekalifi Milliye Emirleri”nin (Ulusal Yükümlüük Buyrukları) yürürlüğe sokulmasıdır.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın,
- “Hattı müdafa yoktur sathı müdafa vardır, o satıh tüm Vatandır!”
buyruğu ile yep yeni bir askeri öğretiyi (doktrini) uyguladığı ve 23 Ağustos 1921’de başlayıp 22 gün 22 gece süren Sakarya Meydan Muharebesinde Yunan ordusunun taarruzu (saldırısı) durdurulmuş ve stratejik üstünlük elde edilmiştir. Sakarya Meydan Muharebesi sonrasında Türk ve Yunan orduları işgal ettikleri mevzilerde bir sonraki harekâtın hazırlıklarına başlamışlardır. Duraklama ve Hazırlık dönemi olarak da isimlendirilebilecek bu süreçte hem Türk ordusu hem de Yunan ordusu askeri, siyasal ve diplomatik girişimlerde bulunmuşlardır. Yunan ordusu lojistik yeteneği ile harp imkan ve kabiliyetini (olanak ve yeteneğini) artırmak için İngiltere’den askeri araç-gereç alımını artırmış, Türk ordusu ise taarruz harekatını gerçekleştirebilmek amacıyla birliklerini yeniden örgütlemiş, Batı Cephesini desteklemek amacıyla 13 Ekim 1921’de Ermenistan – Azerbaycan – Gürcistan ile imzalanan Kars Antlaşması ve 20 Ekim 1921’de Fransa ile imzalanan Ankara Antlaşması sonrasında bu bölgelerdeki birliklerini Batıya kaydırmış, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nden araç – gereç desteği almıştır.
Büyük Taarruz öncesinde Türk ordusunun harekât planı şöyledir :
Yunan ordusunun ihtiyat (yedek) birliklerini kullanmasına fırsat vermeden Ahırdağ bölgesinde cephe yarılacak, asıl taarruz Çiğiltepe – Tınaztepe – Kırcaaslan – Belentepe yönünde olacak, 5’inci Süvari Kolordusu ise cephe gerisine sızarak düşmanın geri çekilme yollarını tıkayacak ve çembere alınan Yunan ordusu Afyon-Döğer bölgesinde imha (yok) edilecektir.
Türk Ordusu tüm hazırlıklarını tamamladıktan sonra Büyük Taarruz’un ilk aşaması olan “Taarruz Bölgelerine Ulaşımı” başlatmıştır. Bu intikallerdeki (erişimlerdeki) yürüyüşlerin tümü gece yapılmış, Yunan karargahını yanıltmak amacıyla, savunma hazırlıkları yapıldığı algısını oluşturacak biçimde mevzi kazma veya gece yürüyen birliklerin çadırlarının sökülmeden oldukları yerde bırakılması gibi aldatma önlemleri uygulanmış, Yunanıların saldıracağına ilişkin bilgiler bilinçli olarak yayılmıştır.
Türk Ordusunun taarruzu (saldırısı), 26 Ağustos 1922 Cumartesi sabahı 05:30’da topçu atışı ile başlamıştır. Muharebenin bu aşamasındaki bir gelişme, Türk ordusunun bir sonraki harekâtını (atılımını) kolaylaştırmıştır. Anadolu’daki Yunan General Trikopis, Türk ordusunun cepheyi Afyon’un güneybatısında yaracağını ve harekâtını bu bölgeden geliştireceğini kestirmiş, Yunan ihtiyat (yedek) kolordusunun birliği olan 9’uncu Tümenin bölgeye kaydırılmasını önermiştir. Ancak Atina’daki Yunan Başkomutan General Hacıanesti bu öneriye karşı çıkarak yedek kolordunun yerinde kalmasını emretmiş ve bir bakıma Türk ordusunun saldırısını kolaylaştırmıştır.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın Kocatepe’den komuta ettiği Türk ordusu, asıl saldırı yönündeki tepeleri ele geçirmek için hızla hareket etmiş, ancak zaman zaman güçlü Yunan savunması ile karşılaşmıştır. Bu tepelerden biri de Çiğiltepe’dir. Albay Reşat Bey’in komutasındaki 57’nci Alay’ın saldırdığı Çiğiltepe planlanan zamanda ele geçirilemeyince, Alay Komutanı Reşat Bey bu durumu içine sindirememiş ve 27 Ağustos’ta intihar etmiştir (özüne kıymıştır). Ancak 57’nci Alay birlikleri Reşat Bey’in özekıyımından kısa bir süre sonra Çiğiltepe’yi ele geçirmiş ve harekâtın tasarlandığı biçimde sürmesini sağlamışlardır.
Türk ordusunun 28 ve 29 Ağustos’taki saldırıları sonucunda Yunan savunma cephesi yarılmış, Yunan birlikleri parça parça geri çekilmeye başlamış ve General Trikopis’e bağlı beş tümen dolayında Yunan birliği Çalköy bölgesinde sıkıştırılmıştır. Büyük Taarruz’un bir sonraki aşaması olan Başkomutanlık Meydan Muharebesi 30 Ağustos 1922 günü saat 17:00’de topçu ateşi ile başlatılmıştır. Gece de süren muharebeler sonrasında Yunan ordusu dağınık bir biçimde İzmir yönünde kaçmaya başlamış, bu arada yol boyunca köyleri yakmış, yaşlı genç kadın çocuk demeden önüne çıkan Türkleri öldürmüştür. Yunan ordusunda emir – komuta dzeninin bozulması ve birlik bütünlüğünün dağılması sonucunda Yunan General Trikopis ile birlikte 4 ve 12’nci Yunan Tümen Komutanları ve birlikleri 2 Eylül 1922’de tutsak alınmıştır.
Yunan birliklerinin dağınık biçimde İzmir’e doğru kaçmaları üzerine, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa taarruzun son aşaması olan “Takip” harekâtını şu buyruk ile başlatmıştır:
- “ Ordular ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!”
Türk ordusunun ileri harekatı ile birlikte 5’inci Süvari Kolordusu 8 Eylül’de Manisa’yı, 9 Eylül’de ise İzmir’i ele geçirmiştir. Yunan birlikleri 5’inci Süvari Kolordusunun İzmir’i ele geçirdiği saatlerde Çeşme’de gemilere binerek Anadolu’yu terk etmeye başlamıştır. Yunan ordusunun bozgunla geri çekilişi 16 Eylül’de tamamlanmış ve İzmir ile dolayı kentlerdeki Yunan asker varlığı sona ermiştir.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, kazanılan zaferden (utkudan) sonra duygularını şu tümcelelerle dile getirmiştir:
- “Her safhasıyla düşünülmüş, hazırlanmış, idare edilmiş ve zaferle sonuçlandırılmış olan bu harekât Türk ordusunun, Türk subay ve komuta heyetinin yüksek kudret ve kahramanlığını tarihe bir kere daha geçirien muazzam bir eserdir. Bu eser, Türk milletinin hürriyet ve istiklâl düşüncesinin ölümsüz abidesidir. Bu eseri yaratan bir milletin evladı, bir ordunun Başkomutanı olduğumdan, mutluluk ve bahtiyarlığım sonsuzdur.”
***
Büyük Taarruz, 19 Mayıs 1919‘da başlatılan Milli Mücadele’nin askeri bağlamda kazanılmış en büyük zaferdir (utkusudur). Bu utkudan kısa bir süre sonra Anadolu’da kalan son Yunan birlikleri doğu Trakya’yı da boşaltmak zorunda kalmışlardır. Büyük Taarruz, Türk ordusunun erinden Başkomutanına dek vatanını düşman işgalinden kurtarmak ve bağımsız olarak yaşamak amacıyla canını siper ederek savaştıkları bir utku olarak tarihteki yerini almıştır.
Askeri alanda elde edilen bu görkemli başarı, önce 11 Ekim 1922 Mudanya Ateşkesi, kısa bir süre sonra Lozan’da başlayan (Kasım 1922) uluslararası görüşmeler öncesinde Türk milletinin vatanseverlik, özgürlük ve bağımsızlık konusundaki kararlılığını bir kez daha tüm dünya kamuoyuna duyurmuş ve bu kararlılıktan asla vazgeçilmeyeceğine ilişkin izlenen politikanın güçlü dayanağını oluşturmuştur.
