Dr. Cihangir DUMANLI
E. Tuğg., Hukukçu, Uluslararası İlişkiler Uzm.

Diyarbakır’ın kayyum belediye başkanının şehirdeki bir anayola “Şeyh Sait “ adının verileceğini açıklaması üzerine Şeyh Sait gündeme getirilmiş ve ayaklanmanın anımsanması gereksinimi ortaya çıkmıştır.

Şeyh Sait ayaklanması (İsyanı) Nedir?

Türkiye’nin emperyalizme karşı bağımsızlık savaşı vermesinden ve zaferden sonra tam bağımsız Türkiye Cumhuriyetini kurarak devrimleri gerçekleştirmesinden rahatsız olan emperyalistler ve yerli işbirlikçileri laik cumhuriyeti yıkmak ve ülkeyi bölmek için karşı devrim girişimlerini yoğunlaştırmışlardır.

En önemli karşı devrim eylemi Şubat -Nisan 1925 aylarında Güneydoğu Anadolu bölgesindeki Şeyh Sait ayaklanmasıdır.

Hınıs’lı bir aşiret reisi ve toprak ağası olan Nakşibendi tarikatına bağlı Şeyh Sait, Halifeliğin kaldırılmasına tepki olarak 13 Şubat 1925’te Elazığ’ın Piran köyünde peşindekilerle ayaklanmayı başlatmıştır. Bir Kürt hareketi olarak başlatılan ayaklanma bölgedeki Kürt yurttaşlarımızdan destek göremeyince, irtica (gericilik) hareketi olarak gelişmiş ve bir haftada 14 ile yayılmıştır. İsmet İnönü’nün tanımıyla ayaklanma “Askeri mahiyet arz eden silahlı irtica hareketidir”. İsyancılar yeşil bayrak altında evleri, dükkanları yağmalamışlar, telgraf tellerini kesmişler, resmi binaları işgal etmişler ve devlet görevlileri ile jandarma birliklerini etkisiz hale getirmişlerdir.“Allahın emriyle şeriatı geri getireceğiz” “Halifelik olmadan Müslümanlık olmaz.”  “Bize katılanlar cennetliktir”, “Kadınlarımızı başı açık gezdiren hükümetin başı ezilmelidir” gibi sloganlar atarak Elazığ’a egemen olmuşlar, Diyarbakır’ı iki kez kuşatmışlar, kentlilerin ve güvenlik güçlerinin direnişi karşısında bu kente girememişlerdir.

İsyanın Bastırılması

İsyan başladığında TBMM’de Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) çoğunluktadır. Başbakan Fethi Okyar’dır. 17 Kasım 1924’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi (TCP) ise muhalefettedir.

Şeyh Sait isyanına karşı alınacak önlemler konusunda iki görüş belirmiştir. Başbakan Fethi Okyar ve hükümeti ile TCP sert önlemler alınmasına karşıdırlar. CHP içinde ağırlıklı bir grup ise ayaklanmayı daha ciddiye almakta, yeni kurulmuş cumhuriyetin laiklik temeline önemli bir tehdit olarak görmekte; derhal, etkili önlemler alınmasını istemektedir. Hükümetin kendi içinde de görüş ayrılıkları vardır. Sertlik yanlısı Dahiliye Vekili (İç İşleri Bakanı) Recep Peker ve Adliye Vekili (Adalet Bakanı) Mahmut Esat Bey görevlerinden istifa etmişlerdir.

TBMM 25 Şubat’ta vatan hainliği yasasını değiştirmiş, dini siyasete alet edenler vatan haini sayılmıştır.

Cumhuriyetin ilk Başbakanı İsmet Paşa 22 Kasım 1924’te istifa etmiş, İstanbul’da dinlenmektedir. Cumhurbaşkanı Atatürk ayaklanma çıkınca İsmet Paşayı İstanbul’dan çağırmış ve İsmet Paşa 21 Şubat’ta Ankara’ya gelmiştir. CHP’nin kurucu başkanı Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ise başkan vekilidir.

İsmet Paşa ilk iş olarak CHP parti grubunu toplamış ve ayaklanmaya karşı alınacak önlemleri tartışmaya açmıştır. İsmet Paşa ile CHP grubunun çoğunluğu ve hükümetten istifa eden bakanlar sert önlemlerden yana; Fethi Okyar ve hükümeti ise daha ılımlı önlemleri savunmaktadır. Grupta sertlik yanlıları ile ılımlılar arasında şiddetli tartışmalar yapılmış, sonunda Mustafa Kemal Paşa gruba çağrılmıştır.

Mustafa Kemal Paşa yaptığı konuşmada

• “Milletin elinden tutmak lazımdır. İhtilali başlatanlar tamamlayacaktır.”
  diyerek ağırlığını sertlik yanlılarından yana koymuştur.

Grup kararı sert önlemlerden yana olunca Fethi Okyar istifa etmiş, Kemal Paşa İsmet Paşayı 2. kez Başbakanlığa atanmıştır. İsmet Paşa hükümeti 8 Mart 1925’te güvenoyu alarak göreve başlamıştır. Hükümetin öncelikli görevi ayaklanmanın hızla bastırılması, ülkede erinç (huzur) ve güvenliğin sağlanmasıdır.

Yeni hükümet kendisine iki yıllığına geniş yetkiler veren Takrir-i Sükun Yasasını Meclis’e getirmiştir. Bu yasaya göre;

• Biri ayaklanma bölgesinde öbürü Ankara’da olmak üzere iki istiklal mahkemesi kurulmuş,
• Bölgesel seferberlik ilan edilerek Adana’daki Kolordu seferber edilmiş ve isyan bölgesine gönderilmiş,
• Basına sansür konmuş, isyancıları destekleyen kimi dergi ve gazeteler kapatılmış, yazarları mahkûm edilmiştir.

Seferber olan kolordu Nisan başında bölgeye ulaşmış ve isyan bastırma harekatını başlatmıştır. Harekat planı isyan bölgelerini çembere almak, isyancıların kaçış yollarını tıkamak, çemberi daraltarak isyancıları yakalamak ilkesine dayanıyordu. Harekâtın sonunda Şeyh Sait ve yakın adamları halkın da yardımı ile Nisan ortalarında Çapakçur-Genç bölgesinde yakalanmışlar ve Diyarbakır istiklal mahkemesine çıkartılmışlardır.

Diyarbakır istiklal mahkemesinde 389 sanık yargılanmış, 29 kişiye idam cezası verilerek hemen uygulanmıştır.

Aynı mahkeme dinci propaganda ve kışkırtmalarda TCP’yi bağlantılı görerek bu partinin kapatılmasına karar vermiştir. TCP, bu karara dayanarak 3 Haziran 1925’te hükümet kararnamesi ile kapatılmıştır.

Aynı mahkeme, isyanda şeyhlerin, müritlerin din ve tarikat ticareti ile geçinenlerin oynadıkları olumsuz rolleri dikkate alarak, kendi bölgesindeki tekke ve zaviyelerin kapatılması gerektiğine de karar vermiştir. Aynı gereksinimin Ankara’daki istiklal mahkemesince de belirtilmesi üzerine 13 Aralık 1925 tarihli -halen yürürlükte olan- 677 s. yasa ile tüm yurtta tekke ve zaviyeler kapatılmıştır.

İngiliz Parmağı

Lozan barış konferansında Musul sorunu (Türkiye-Irak sınırının belirlenmesi) sonuca bağlanmamış, konunun Irak’taki mandater devlet İngiltere ile Türkiye arasında görüşülmesine, dokuz ay içinde bir sonuç alınamazsa Milletler Cemiyeti’ne (MC) götürülmesine karar verilmişti.

Türkiye – İngiltere görüşmeleri 19 Mayıs 1924’te İstanbul’da başladı. İngiltere Türklerle Kürtlerin ayrı topluluklar olduğunu, bölgedeki çoğunluğun Kürtlerde olduğunu, Kürtlerin İngiliz manda yönetiminden hoşnut olduklarını ve Irak’a bağlanmak istediklerini savunmuş; ayrıca Hakkari bölgesini de istemiştir. Türkiye ise coğrafya bakımından ülkemizin bir parçası olan ve Mondros ateşkes anlaşmasından sonra haksız olarak işgal edilen Musul’un kendisine ait olduğunu; Türklerle Kürtlerin yazgılarını birbirine bağlanmış iki kardeş ulus olduklarını savunmuştur. Türkiye, Kuzey Irak’taki Kürtlerin İngiltere denetimindeki Irak’a bırakılmasının uzun erimde Türkiye için bir tehdit olacağını değerlendirmiştir.

İkili görüşmelerden bir sonuç alınamayınca Lozan Andlaşması gereği konu, 20 Eylül 1924’te MC’ye götürüldü.

İşte Şeyh Sait ayaklanmasının olduğu günlerde Musul sorunu MC’nin gündeminde idi. ayaklanma Türkiye’nin savunduğu “Türk-Kürt kardeşliği” tezine gölge düşürmüş, Türkiye’nin Kürtlerin yaşadığı bölgede güvenliği (asayişi) sağlayamadığı kanısını oluşturmayı amaçlamıştır. MC Konseyi’nin görevlendirdiği inceleme komisyonu 1925 Eylülünde İngiliz yanlısı bir rapor hazırlayarak Konseye sunmuş, sonuçta MC Konseyi kararına uygun olarak Türkiye 1926 Ankara anlaşması ile Musul’u Irak’a terk etmiştir.

Şeyh Sait’in ele geçirilen belgeleri arasında İngiltere’den gönderilen ve içinde İngiliz silah fabrikalarının katalogları bulunan zarflar bulunmuştur. Zarfların üzerinde “Kürdistan Kraliyeti Harbiye Nezaretine” adresi olması isyanda İngiliz parmağı bulunduğunun kanıtıdır.

Sonuç ve Değerlendirme:

Şeyh Sait isyanı Cumhuriyet bir yılını henüz doldurmuşken Cumhuriyetin ve Devrimlerin temeli olan laikliği ortadan kaldırmak için girişilen en önemli karşı devrim girişimidir.

İsyan, bölge halkının katılmaması nedeniyle bir Kürtçülük hareketine dönüşememiştir.

Kurucu irade, Cumhuriyet’e ve laikliğe sahip çıkmak için ikirciksiz, hızlı ve etkili önlemler alarak isyanı kısa sürede bastırmıştır.

İsyanın bastırılması öbür Devrimlerin önünü açmış ve hızlandırmıştır.

İsyanın bastırılması için alınacak önlemler CHP grubunda ve TBMM’de demokratik yöntemlerle tartışılmış, hukuk dışına çıkılmamıştır.

İsmet Paşa hükümeti, kendisine geniş yetkiler veren Takrir-i Sükun Yasasını amacı dışında kullanmamıştır.

• “Açılım” veya isyancılarla pazarlık yapılmamıştır.

Alınan bastırma önlemlerinin antidemokratik olduğunu savunanlar vardır. Ancak bu günkü demokrasi anlayışı ile 1925’lerdeki olayı değerlendirmek yanlış olacağı gibi; “İsyan başarılı olsaydı demokrasi ne hale gelecekti?” sorusunun da sorulması gerekmektedir.  Kurucular çok zor koşullarda kurdukları genç Cumhuriyet’i koruma içgüdüsü ile hareket etmişlerdir.

Şeyh Sait ayaklanması, feodal düzenin ağalığa, şeyhliğe dayalı üretim ilişkilerinin çağdaş Cumhuriyetin önündeki en önemli engel olduğunu kanıtlamıştır.

İsyan, Musul sorununda İngiltere’ye üstünlük sağlamış, emperyalizmin çıkarları için çağdışı yobaz bir zihniyetle işbirliği yapabildiğini göstermiştir.

Nakşibendi tarikatı ayaklanmadan beş yıl sonra Menemen’de başka bir gerici ayaklanmada Asteğmen Mustafa Fehmi Kubilay ve iki bekçiyi vahşice öldürmüşlerdir.

1. Bu tür tarikat ve cemaatler laik cumhuriyet için açık ve yakın bir tehdittir. Hoş görülemez.
2. Dini siyasal çıkarları için kötüye kullanan şeyh Sait, Vatana İhanet Yasasına göre vatan hainidir. Tartışılamaz.
3. Şeyh Sait ayaklanması ve bastırılmasında “acı çekenlerin” olduğunu söylemek
   cumhuriyet düşmanlarına hoş görünme çabasıdır. Devrimciliğe yakışmaz.
4. İsyandan yüz yıl sonra Şeyh Sait adının ayaklanmacıların giremediği Diyarbakır’da bir anayola verilmesi karşı devrimcilerin öç alma çabasıdır, kabul edilemez.

Türk Vatandaşı Naci BEŞTTEPE

DÖNÜŞ

RTE, “Bir gece ansızın gelebiliriz” diye tehdit ettiği, kendisini tanımadığını söylediği Miçotakis’e “dostum” diyerek ziyarete gitti. Bundan sonra “it dalaşı yapmayalım” dedi.

Herhalde Yunanlar işgal ettikleri adaları boşalttı, hava sahamızı ihlal etmekten vaz geçti.

Bu adam ülkesini çoook seviyor!

YÜZSÜZLÜK

İsrail’e söylemediğini bırakmayan RTE/AKP iktidarı savaş başlangıcından bu yana 350’den fazla gemiyle yük (silah ve cephane bile var) gönderdi.

İkiyüzlülük değil, iki bin yüzlülük…

ZİNA

Yobaz cemaatin sözde şeyhi, “Kadın koku sürüp sokağa çıkarsa zina yapmış olur” demiş.

Beyni testiste…

DEĞER

İmamların “değerler eğitimi” adı altında okullarda görevlendirildiği Çevreme Duyarlıyım, Değerlerime Sahip Çıkıyorum Projesi (ÇEDES) İzmir ve Eskişehir’in ardından Kırklareli’nde de yaşama geçiriliyor.

Ahlaksızlık cemaat kurslarında kalmasın, çevreye (okullara da) yayılsın…

DEĞERSİZ

İYİ Parti İstanbul Milletvekili Salim Ensarioğlu Şeyh Sait için “Bölgemizin değeri” dedi.

Bölgeyi ve partiyi değersizleştirme…

 KAÇIRILMA

Aracıyla bir vatandaşımıza çarpıp ölümüne sebep olan Somali Cumhurbaşkanı’nın oğlunun kaçışına göz yumuldu.

En yukarıdan bağlanmış olabilir mi?..

SİYASET

Giresunspor teknik direktörü takımın kötü gidişinin engellenmesi için siyasetçilere yalvarmış.

Siyaset futbola hiç girdi mi? RTE izin verir mi?

Maganda Faruk Koca siyasetten mi güç aldı?..

VİCDAN

TBMM kürsüsünde kalp krizi geçiren Saadet Partisi milletvekiline AKP’liler “Allah”ın gazabı böyle olur “ dediler.

Vicdanlı insanlar!…

Suay Karaman

Birçok sorunla boğuşan ülkemizin en büyük sorunlarının başında eğitim gelmektedir. Eğitimin dışında ekonomik sorunlar, hukuksuzluk, laiklik karşıtı eylemler sürüp gitmektedir. Eğitime gerekli yatırımı yapmayanlar ve önem vermeyenler, ülkemizin bu sıkıntılı günlere gelmesinde hep başrol oynamışlardır.

AKP iktidarı ile iyice dincileştirilen eğitim, laiklik ve bilimsellikten saparak, dindar ve kindar gençlik yetiştirilmesi üzerine kurulmuştur. Siyasal iktidar devlet okullarına gerekli ödeneği vermeyerek, okulları darboğaza sokmuştur. Buna bağlı olarak görevdeki öğretmenlerin birçoğunun yeterlik düzeyleri de orta ve ortanın altına düşmeye başlamıştır. Devlet okullarındaki olanaksızlıklar yüzünden öğrencilerin özel okullara gitmesi özendirilmek istenmektedir.

Milli Eğitim Bakanlığı’nın bedelsiz dağıttığı kitapların dışında kaynak ya da yardımcı kitap alınmasına yasak getirilmiştir. Bakanlığın dağıttığı kitaplar yazım (imla) yanlışlarıyla, anlam bozukluklarıyla, çocukları psikolojik olarak çöküntüye uğratan seçilmiş görsellerle doludur. Bu yüzden kaynak kitap gereksinimi doğmaktadır. Özellikle devlet okullarındaki öğretmenler ile velilerin sosyal medya üzerinden kurdukları iletişim kanalları yasaklanmıştır. Şimdi “sınıf annesi” olarak adlandırılan uygulama da kaldırılmıştır. Bunun gerekçesi ‘sınıf annelerinin, sınıflarda çeşitli etkinliklerde bulunarak velilerden ödenti (aidat) toplaması, ders araç-gereci ve kitap almak için para istediği yönündeki kimi uygulamalar’ olarak açıklanmıştır.

Milli Eğitim Bakanlığı, devlet okullarına yeterli maddi destek sağlamamaktadır. Isınma, su ve elektrik dışında okullara akçalı (mali) destek verilmemektedir. Okul temizliği ve güvenliği için çalışan verilmediği gibi, yeterli parasal yardım da yapılmamaktadır. Kimi okullarda memurların yapması gereken işleri okul müdürleri ve yardımcıları yapmaktadır.

Bu durumda velilerden her dönem para toplanmaktadır. Bunu da sınıf annesi veya sınıf temsilcisi adı verilen gönüllü veliler yerine getirmektedir. Burada bir yolsuzluk ya da kötüye kullanma (sui istimal) yoktur; yalnızca okulun gereksinimlerinin karşılanması amaçlanmaktadır.

Millî Eğitim Bakanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı ile Gençlik ve Spor Bakanlığı arasında bağıtlanan (imzalanan) “Çevreme Duyarlıyım, Değerlerime Sahip Çıkıyorum (ÇEDES)” projesi kapsamında imam, vaiz gibi din görevlilerini, okullara “manevi danışman” olarak görevlendirdi, öğrencilere “değerler eğitimi” (!?) vermeye başladı. ÇEDES projesinin amacı, öğrencileri bilime sevdalı, kültüre meraklı (AS: bu anlamsız-çok saçma bir kavram!) ve duyarlı; milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlere göre yetiştirmek olarak belirlenmiş ve din görevlilerinin öğrencilere ‘Değerler Eğitimi’ vermesi planlanmış. İzmir ve Eskişehir’de göreve başlayan din görevlilerinin kimilerinin milli, ahlaki, insani ve manevi değerleri ne denli özümsedikleri, ortaya çıkan olaylardan belli olmaktadır. (AS: “Değerler eğitimi” çok ciddi bir iştir, Felsefe eğitimi ve pedagojik formasyonla birlikte epey denetim gerektirir..)

Laik eğitimin altını oymak ve eğitimi iyice dincileştirmek için çalışmalarını hız kesmeden sürdüren MEB (Milli Eğitim Bakanlığı), ortaokul ve liseler için hazırlanan “Türk sosyal hayatında aile” adlı seçmeli derle, aile kurmanın “fıtrata uygun olduğu” öğretilecektir. İslamiyetin kabulünden sonraki dönemde aile yapısı, hadis ve ayetlere dayalı işlenecektir. (AS: Medeni Yasa çöpe mi!!??)

4-5 yaşındaki çocuklara din eğitimi vermek çocukların zihinsel gelişimlerinde olumsuz etkiler bırakır, çünkü bu dönemde çocuklar henüz soyut düşünme becerisine sahip değildirler. Bu yaşlardaki çocuklar gerçekle masalı ayırt edemezler. Zaten din derslerinin içeriğinin çocukların gelişimsel düzeylerine ve ilgi alanlarına uygun olmadığı bilinmektedir. CHP başta olmak üzere kimi muhalefet partileri de dinci kesimlerden oy almak umuduyla bunlara sessiz kalmaktadır.

Daha önce MEB’de müsteşarlık yapan, 2013’te kurduğu Cihannüma ve İşbirliği Derneği’nin uzun yıllar genel başkanlığını yapan, yasa değiştirilerek bir aylık profesör iken yeni kurulan Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi rektörlüğüne atanan şimdiki MEB Yusuf Tekin, eğitimi iyice dincileştirmek için göreve getirilmiştir. Geçtiğimiz günlerde yepyeni bir eğitim felsefesi ve sistemi getireceklerini bildiren Bakan, bu ay içinde çok kapsamlı bir öğretim programı (müfredat / yetişek) hazırlayacaklarını da açıkladı. Bu çağdışı yönetimlerin eğitimin iyileştirilmesi için verebilecekleri hiçbir katkı yoktur. ‘Şeriat Meşrutiyet’, ‘II. Abdülhamit’ten Cumhuriyete Miras’ ve ‘Başkanlık Sistemi ve Kuvvetler Ayrılığı’ adlı kitapları yazan Bakanın getireceği “yenilik” (!), şeriattan yana olacaktır.

Sorgulayan, düşünen, laik, bilimsel ve çağdaş eğitime son verince öğrencilerin yurt içi ve yurt dışındaki başarıları da düşmektedir. Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı (Program for International Student Assessment) olan PISA, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) tarafından üç yılda bir, 15 yaş dilimindeki öğrencilerin kazanmış oldukları bilgi ve becerileri değerlendirmektedir. PISA 2018 ölçümlerine göre Türk öğrenciler 79 ülke arasında matematikte 43., fen bilgisinde 40. ve okuduğunu anlama bölümlerinde 41. sıradaydı. PISA 2022 ölçümlerine göre Türk öğrenciler 81 ülke arasında matematikte 39., fen alanında 34. ve okuduğunu anlama alanlarında 36. sıradadır. Türkiye’nin sıralamaları 2018’e göre çok az yükselse de, ortalamanın altındadır. Üniversiteye giriş sınavlarında da matematik, fizik, kimya ve biyolojide yaklaşık %10 oranında doğru yanıt verilirken, Türk dili ve edebiyatında yaklaşık %20 doğru yanıt vardır.

Çocukların geleceğini düşünmeyen toplumlar, ülkelerinin geleceğini karanlıklara sürükler.

Ne yazık ki ülkemizdeki okullarda ortalama olarak esnek olmayan, okumayan, okuduğunu anlayamayan, düşünmeyen, sorgulamayan, tartışmayan, yabancı dil bilmeyen, her şeye boyun eğen çocuklar yetiştiriyoruz. Zaten dinci eğitimle farklı bir sonuç almak olanaksızdır.

Küresel piyasanın kucağına bırakılan eğitim sistemi sürekli değiştirilerek, düşünen ve sorgulayan eğitim yerine, biat eden eğitim modeli ile ülkemizin geleceği karartılmaktadır. Cumhuriyetin geleceği olan özgür birey, araştırır, bilgiye ulaşır, sonuçta fikir sahibi olur. Her okula kitaplık açmak gerekirken, mescit açılmaktadır ve ders araları namaz saatlerine göre ayarlanmaktadır. Böyle bir eğitim sistemi dünyanın hiçbir gelişmiş ülkesinde yoktur.

Siyasi iktidarın Öğretim Birliği (Tevhid-i Tedrisat) Yasası’nı delerek topluma dayattığı 4+4+4 eğitim sistemi kaldırılmalı, düşünen, sorgulayan yaratıcı bir sistem üzerinde yoğunlaşılarak, kesintisiz olarak 1+8+3 eğitim sistemi uygulanmalıdır. Uygulanacak öğretim programı sınav temelli değil, öğrenme temelli olmalıdır. Bütün öğretim basamaklarını içine alan köklü bir eğitim reformu yapılmalıdır. Gereğinden çok imam-hatip okulları, ilahiyat fakülteleri, Kuran kursları kapatılmalıdır. Ülkemizin şiddetle teknik eğitime gereksinimi varken, dinci eğitim ile cumhuriyet devrimlerinin altı oyulmaktadır. Tarikatların denetimindeki kurslar ve yurtlar devletin yönetimine geçirilmelidir. Okullara ulaşım ve öğle yemekleri ücretsiz sağlanmalıdır. Yeterlik ve bilgi düzeyi yüksek öğretmenlerin yetiştirilmesi için üniversitelerin eğitim bilimleri fakültelerinin sistemlerinin yenilenmesine gereksinim vardır. Atatürk’ün

• “ Eğitimdir ki bir milleti; ya hür, bağımsız, şanlı, yüksek bir topluluk halinde yaşatır; ya da esaret ve sefalete terk eder” diyen eşsiz liderimiz Atatürk’ün “eğitim işlerinde mutlaka başarılı olmak gereklidir. Bir milletin gerçek kurtuluşu ancak bu surette olur.”

uyarısını aklımızdan çıkarmamalıyız.

Azim ve Karar, 11 Aralık 2023

Dr. Cihangir DUMANLI
E. Tuğg., Hukukçu, Uluslararası İlişkiler Uzm.

Demokratik ülkelerde yönetenlerle yönetilenler arasındaki ilişki hukuksal bir sözleşmeye dayanır. Bu toplumsal sözleşmenin bir yanı olan seçimle gelen yöneticiler, yönetilenlerin hak ve özgürlüklerini korumak ve tüm eylem ve söylemlerinde başta anayasa olmak üzere hukuka uymak zorundadır. Sözleşmenin öteki yanı olan Halk (yönetilenler), (AS: kadim Milletin o zaman kesitindeki karşılığı) ise yönetenlerin hukuka uygun düzenlemelerine uymakla yükümlüdür.

Bir sözleşmede yanlardan biri sözleşme koşullarına uymazsa öbür yanın da uymama hakkı doğar. Bu hukukun genel bir ilkesidir.

Son zamanlarda AKP iktidarı hukuk (hatta yasa!) tanımayan söylem ve eylemleri ile toplumsal sözleşmeyi bozmaktadır. Herkesi bağlayıcı olan Anayasa Mahkemesi kararlarını  “tanımıyorum, uymuyorum” demek; yine Anayasaya göre uymak zorunda olduğumuz Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi-AİHS ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) kararlarına uymamak; Cumhuriyetin temel niteliği olan laikliğe aykırı hareket etmek; ifade ve basın özgürlüğü, toplantı ve gösteri özgürlüğü başta olmak üzere temel hak ve özgürlüklerin hukuka aykırı olarak sınırlanması, iktidarın toplumsal sözleşmeye uymadığının açık kanıtlarıdır.

İktidar toplumsal sözleşmeye uymazsa ne olur?

Meşruluğunu (genel kabul) yitirir!

İktidar meşruluğunu yitirirse ne olur?

Sözleşmenin öteki yanı olan ulusun (yönetilenlerin) yönetime karşı direnme hakkı doğar.

Direnme hakkı insanlığın binlerce yıllık demokrasi savaşımında acı deneyimlerle ortaya çıkmış, evrensel bir haktır ve pek çok anayasal metinde yer almıştır.

1789 Fransız İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisi, temel insan haklarını sayarken 2. maddesinde özgürlük, mülkiyet, güvenlik haklarının yanında “baskıya karşı direniş” (resistance a l’oppression) hakkını belirtmektedir.

1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirisinde ise, yetkilerini yönetenlerin onamından (rızasından) alan hükümetlerin, yurttaşların haklarını güvenceye alma görevleri olduğundan söz etmekte;

• “Herhangi bir yönetim bu hakları ortadan kaldırırsa, halkın o yönetimi değiştirme ve yerine
  bu hakları güvence altına alacak  yeni bir yönetim kurma hakkı vardır.” denmektedir.

Bağımsızlık (İstiklal) Savaşımız, bir yönü ile, işgalcilerle işbirliği yaparak meşruluğunu yitiren padişah yönetimine karşı
ulusun direnme hakkının kullanılmasıdır.

1961 Anayasasının Başlangıç bölümünde “Anayasa ve hukuk dışı tutum ve davranışları ile meşruiyetini kaybetmiş bir iktidara karşı direnme hakkını kullanan Türk milleti” ifadesi bulunmakta idi.

Dünya tarihinde bunlara benzer başka örnekler bulmak olanaklıdır.

• Direnme hakkının kullanılmasının önkoşulu, siyasal iktidarın temel hak ve özgürlükleri sistemli biçimde çiğnemesi (ihlal etmesi), baskı ortamı yaratması ve buna karşı başvurulacak hukuk yollarının kapalı olmasıdır.

İktidar açıkça anayasaya aykırı tutum ve davranışlarıyla meşruluğunu yitirmiş; ifade, basın, toplantı ve gösteri yürüyüşü gibi temel hak ve özgürlükleri sınırlayarak muhalefete karşı baskı ortamı yaratmıştır. Hukuksal yollar görünüşte açık olmakla birlikte; Yargı, iktidarın bir baskı aracı durumuna ge(tiril)miş ve güvenilirliğini yitirmiştir.

• Bunlar karşısında Türk ulusunun direnme hakkı doğmuştur.

Bu nedenle tüm demokratik kitle örgütlerinin, siyasal partilerin, basının ve üniversitelerin direnme hakkını gündeme taşımalarının ve bu hakkı
demokratik, barışçı ve örgütlü bir biçimde kullanmalarının zamanı gelmiştir.