Dolar kaç lira olmalı?
EGE CANSEN
SÖZCÜ, 25 Ekim 2018
Dünyanın hemen her yerinde geçen ve hemen her ülkenin döviz rezervlerinde en çok bulunan “para birimi”(currency) ABD Doları’dır. Para birimlerinin fiyatlandırılmasında dolar adeta bir “mihenk taşıdır”. Öbür ülkelerin para birimlerinin “fiyatı” dolarla söylenir. Fiyatta bir değişiklik olunca, dolara karşı değerlendi veya dolara karşı değer kaybetti denir. Bu tarz değerleme, sadece TL gibi yumuşak (soft currency) para birimleri için değil, kendisi bizatihi döviz (hard currency) olan Euro veya Japon Yeni için de geçerlidir. Doların, Türk Lirası cinsinden fiyatı, Türk ekonomisinin gidişatını belirleyen en önemli faktördür. “Dolar ucuzladı” veya “TL değer kaybetti” spotları ekonomi haberleri içinde mutlaka yer alır. Acaba dolar ucuzdu da pahalandı mı, yoksa pahalıydı da ucuzladı mı sorusuna “denge kuru” denilen “sanal” bir dolar fiyatına göre karar verilir.
DÖVİZ FİYATLARI NASIL OLUŞUR?
Ekonomi bilimi “Arz-Talep kanunu” üzerine inşa edilmiştir. Bu kanun insanlara şunu söyler: Bırakın, fiyatlar piyasada serbestçe oluşsun. Böylece hiçbir malın sıkıntısı çekilmez. Ucuz veya pahalı ama çarşıda her şey bulunur. Çünkü “piyasa fiyatı” denen fiyat, tüm mal ve hizmetlerin arzını, talebine eşitler. Döviz de son tahlilde bir maldır. Döviz kazandıran faaliyet (ihracat, turizm vs.) ülkenin döviz arzını sağlar. Döviz harcayan faaliyet (ithalat vs.) de döviz talebini oluşturur. Teorik olarak, eğer döviz fiyatlarına müdahale edilmezse, ülkede hiçbir zaman döviz sıkıntısı olmaz.
“DENGE KURU”, DENGE KURU DEĞİLDİR
Döviz fiyatları da ülkelerin enflasyon (TÜFE) farklarına göre iner veya çıkar. Bu suretle “dövizin arz-talep dengesi” hiçbir zaman bozulmaz.
Ancak kazın ayağı öyle değildir. Galat olarak bizde “denge kuru” tabir edilen doların fiyatı, Merkez Bankası’nın hesapladığı (enflasyon farklarına göre düzeltilmiş 2003 yılı tabanlı) “Reel Efektif Döviz Kuru” endeksinin 100 noktasındaki değerdir. Endeks, 100’ün üstünde ise TL değerlendi, 100’ün altındaysa TL değersizleşti denmektedir. Ne var ki; bu denge kuru “piyasa fiyatı” değildir. Dolayısıyla ülkenin döviz dengesini sağlamaz. Kaldı ki döviz fiyatları, mal ve hizmet ihracat ve ithalatından ziyade, “sermaye/para hareketlerinden” etkilenir. Bir ülkeye yabancı para (sıcak veya soğuk) girdikçe o ülkenin parası değerlenir ve ithalat artar. Bu yüzden “cari açık” oluşur. Cari açığı kapamak için dış borç alınır. Alınan borç dövizler, döviz arzını artırır ve kuru baskılar. Bu yüzden fiyat mekanizması işini yapamaz. Döviz arzı, talebini karşılayamaz; cari açık büyür. Durumu açıklamak için “tüketim malı ithalatı arttı deneceğine, tasarruf açığı var; hızlı kalkınmak için dış borç almaya mecburuz” yalanı söylenir. Ucuz ithal malına bayılan halk ve muhakeme yeteneği kısıtlı iktisatçılar bu yalana abone olur.
DENGELEYEN DENGE KURU
“Denge kuru” nedir sorusunun cevabı yalındır. Türkiye’nin normal büyüme hızı olan %5’in sağlandığı bir yılda, cari açık sıfırsa, o yılın ortalama döviz fiyatı “denge kuru”dur. Dengesiz 2003 yılının döviz fiyatlarını esas alan “Reel Efektif Döviz Kuru” endeksi, kendine yalan söylemektir.
Son söz: Aritmetik hata olmaması, hesabı doğru yapmaz.