Montrö ve AİHS’den “Çıkmak” mı?

Prof. Dr. Rona AYBAY

Cumhuriyet, 29 Mart 2021

(AS: Bizim kapsamlı katkımız yazının altındadır..)

24 Mart Çarşamba günü, bu sütunlarda yayımlanan “İstanbul Sözleşmesi ve Uluslararası Hukuk” başlıklı yazımın şu tümceleri, sayfa editörünce başlığa konulmuştu:

• “Bütün bunlara ek olarak ya da en başta belirtilmesi gereken bir önemli nokta da şudur: İstanbul Sözleşmesi’nden böyle, görüşülüp tartışılmadan çekilmenin, kötü bir gidişin ilk adımı olması olasılığı vardır. Bunun, sonuç olarak uluslararası sözleşmeler alanında, Atatürk Cumhuriyeti’nin temellerine kadar varan birtakım girişimlerin başlangıcı olmasından kaygı duyulmaktadır.”

TBMM Başkanı’nın, katıldığı bir TV izlencesinde Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nden çekilebileceğimizden söz etmesi, bu konudaki kaygıların yersiz olmadığını göstermiş oldu. Bunun ardından, Lozan Barış Antlaşması’ndan çekilmenin de dile getirilmesi şaşırtıcı olmayacaktır! 

1923 Lozan Barış Antlaşması’nın, Cumhuriyetimizin uluslararası düzeyde varlığının tanınması açısından “yaşamsal” önemde bir dönüm noktasını simgeleyen tarihsel bir belge olduğunda kuşku yoktur. 1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi ise Atatürk dönemi Türk diplomasisinin Lozan’a ek olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin ülkesel egemenliğini tamamlayan çok büyük bir başarısını simgelemektedir.

• Lozan Barış Antlaşması ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi Türkiye Cumhuriyeti’nin iki temel taşıdır. 

Dolayısıyla özellikle üst düzey devlet görevlerinde bulunan kişilerin bu konularda son derecede dikkatli olmaları, konunun çeşitli boyutlarını derinlemesine incelemeden konuşmamaları gerekir.

Bu konuların, sorunun teknik ve hukuki tartışmalarının çok ötesinde, giderek anlamsızlaşan boyutları vardır. Cumhuriyetimizin tarihi ve dayandığı temeller açısından önemli olan bu boyutların ve uluslararası düzeyde ortaya çıkabilecek sonuçların göz ardı edilmesi çok büyük bir yanlış olur.

AİHS VE AVRUPA KONSEYİ ÜYELİĞİ

Türkiye, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni 1954’te onaylamıştır. AİHS’de, taraf bir devletin sözleşmeden çekilmesine olanak veren bir düzenleme vardır. Ama bu düzenlemenin kaleme alındığı 1950 yılı ile bugünkü durum arasındaki önemli bir fark dikkate alınmalıdır.

Bugün, AİHS’ye taraf olmak, Avrupa Konseyi üyeliği için bir önkoşul olmuş durumdadır. Bir devlet AİHS’ye taraf değilse Avrupa Konseyi’ne üye olamaz.

Günümüzde, AİHM kararlarını uygulamamakta direnmesi nedeniyle Türkiye, “Bakanlar Komitesi”nin gündeminde “sürekli” biçimde yer almış durumdadır. Bir uzlaşma sağlanamazsa işin sonu “demokrasi, hukukun üstünlüğü ve insan hakları” temeline dayanan Avrupa Konseyi’nden ihraç edilmeye varacaktır.

Türkiye AİHS’den çekilirse bu sonuç kendiliğinden ortaya çıkacaktır; çünkü AİHS’ye taraf olmaktan çıkan bir devletin Avrupa Konseyi üyesi olarak kalmasına olanak yoktur.

47 devletin üye olduğu Avrupa Konseyi’nden çıkmak (çıkarılmak), Türkiye Cumhuriyeti’nin temel dayanaklarından biri olan çağdaş uygarlığa ulaşma hedefinden vazgeçmesi anlamına gelecek; Türkiye, Avrupa’da Belarus’tan sonra Avrupa Konseyi dışındaki ikinci devlet olacak; Avrupa Birliği üyeliği ise artık hayal bile edilemeyecektir.

Türkiye nereye götürülmek istenmektedir?

Amaç, Türkiye’yi Atatürk ilkelerinden esinlenen, insan haklarına dayanan çağdaş ve laik bir hukuk devleti olmaktan çıkarıp “sözde” bir cumhuriyet, aslında sıradan bir “Ortadoğu Sultanlığı” haline getirmek midir?

MONTRÖ’DEN “ÇIKMAK”

Yukarıda belirttiğim gibi 1936 yılında bağıtlanmış olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Lozan’a ek olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin ülkesel egemenliğini tamamlamakta, Türk diplomasisinin çok büyük bir başarısını simgelemektedir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle Türk Boğazları üzerinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin egemenliği kesin olarak kabul edilmiştir. Yabancı bayraklı ticaret gemilerine geçiş serbestliği tanınması konusunda Türkiye’nin kabul ettiği yükümlülük, boğazlar üzerinde egemenlik yetkisini ortadan kaldırmaz. Türkiye’nin uluslararası yükümlülüğü “uğraksız geçiş” olarak adlandırılmış bir tür “geleneksel” geçiş özgürlüğünü tanımaktan ibarettir.

Lozan Konferansı’nda kurulmuş olan uluslararası nitelikteki “boğazlar Komisyonu”nun kaldırılması, boğazlar üzerindeki Türkiye Cumhuriyeti egemenliğinin bir göstergesidir. Türkiye, Türk Boğazlarından geçen gerek ticaret gemilerinin gerek askeri gemilerin Montrö Boğazlar Sözleşmesi açısından denetimini yapma yetkisini tek başına kullanmaktadır.

Türkiye, yıllarca süren İkinci Dünya Savaşı boyunca Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin özellikle savaşan devletlerin askeri gemileriyle ilgili hükümlerini titizlikle uygulamıştır. Türkiye hükümetlerinin bu güven verici tutumu nedeniyle taraf devletlerin hiçbiri 1956 yılında süresi dolmuş olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni sona erdirme girişiminde bulunmamaktadır ve sözleşme otomatik olarak yenilenmektedir.

Savaş sonrasında Sovyetler Birliği’nce dile getirilen bazı şikâyetler ve istemler de usta bir diplomasiyle karşılanmış ve sonunda Sovyetler şikâyetlerini ve istemlerini unutmak durumunda kalmıştır.

1960’lı yıllara kadar, 1953 yılında yaşanan Naboland adlı İsveç şilebinin Çanakkale Boğazı’nda Dumlupınar denizaltımıza çarpması sonucu 81 denizcimizin şehit olduğu facia dışında tek tük ve önemli zararlara yol açmayan kazalar, 1960’lı yıllardan başlayarak çok ciddi can ve mal kayıplarına, çevre kirliliklerine yol açmaya başlamıştır.

Bu durum karşısında, Türk makamlarınca, Boğazlarımızdan geçen gemilerin hem kendilerine hem çevreye zarar vermemelerini sağlayacak önlemler almaya yetkili olduğu, Uluslararası Denizcilik Örgütü’ne (IMO) kabul ettirilmiştir.

Bu süreçteki çetin müzakerelerde görev almış olan Türk diplomatları, hukukçuları ve denizcilik uzmanları övgüyü ve kutlanmayı hak etmişlerdir. Türkiye çıkardığı tüzüklerle ve koyduğu kurallarla kaza sayısında ve can ve mal kayıplarında belirgin bir azalma sağlamıştır.

TÜRKİYE’NİN DURUMU

Montrö Boğazlar Sözleşmesi her tümcesi üzerinde tek tek durulacak, çok ustaca kaleme alınmış bir metindir. Her konuyu çok ustaca formüllerle düzenleyen böyle bir sözleşmede “çekilme” konusunda hiçbir hüküm olmaması ilginçtir.

Bunun, uluslararası hukukun genel ilkeleri uyarınca tanınması gereken “çekilme” hakkı bakımından bir engel oluşturmayacağı tartışılabilir ama bu noktada Türkiye’nin özel bir durumu vardır. Çünkü Türkiye, sözleşmenin uygulanmasında kilit bir rol oynamak durumundadır.

Sözleşmenin düzgün biçimde uygulanmasında “aleniyet” sağlamak, geçen ticari ve askeri gemilerle ilgili bilgileri toplamak; taraf devletlere düzenli bilgi vermek gibi çok önemli görevleri, Türkiye tek başına yerine getirmektedir. Bu nedenle Türkiye’nin “çekilmesi” Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin -deyim yerindeyse- “çökmesi” anlamına gelir.

Bu durum, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin, Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin askeri gemilerinin Karadeniz’e çıkışlarına ciddi sınırlamalar getiren hükümlerinden hiç hoşnut olmayan ABD için büyük bir fırsat olacaktır. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olmayan ABD, Boğazlarımızda kendisinin etkili bir konumda olacağı bir uluslararası yönetim kurulmasını sağlamaya çalışacaktır.

Bu ortamda, kurulacak “uluslararası kurtlar sofrası”nda Türkiye’nin durumu ne olacaktır? Türkiye artık uluslararası ortamlarda saygın yeri ve ağırlığı olan “Atatürk Türkiyesi” değildir. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle kazandığı denetim yetkisini koruyabilmesi olası görünmemektedir.

• Sonuç, kesinlikle Türkiye’nin aleyhine bir durum olacaktır.

SONUÇ

Türkiye, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle kurulmuş olan ve kendisine Boğazlarımız üzerinde egemenlik ve denetim yetkisi sağlayan düzene son vermeyi ima edecek sözlerden bile uzak durmalıdır. Bunlar, Montrö’den rahatsız olanlara cesaret verici davranışlardır.

Montrö’den çekilmeye koşut olarak AİHS’den çekilmenin de gündeme getirilmesi, seçimler için kısa erimli söylemler olmanın ötesinde Türkiye’yi Atatürk çizgisinden bütünüyle ayırıp bir tür “Ortadoğu Sultanlığı” haline getirmeye mi yöneliktir?

Bu durum karşısında, muhalefetin, önemli de olsa kısa erimli geçici sorunların yanında Cumhuriyetimizin temellerine yönelik kaygı verici durumlarla ilgilenmeye öncelik vermesi gerekir.

Ancak bu çok önemli ve “yaşamsal” sorunlarla ilgilenmekte yalnızca muhalefete değil; her yurttaşa ve her meslek örgütüne, her sivil toplum kuruluşuna demokratik çerçevede görevler düştüğü de bir gerçektir.
======================================
Dostlar,

Sn. Prof. Dr. Rona Aybay, 80+ yaşlarda “epey” kıdemli bir hukuk bilgesidir.
Bosna – Hersek Uluslararası İnsan Hakları Mahkemesinde uzun yıllar yargıçlık yapmıştır.

Yazdığı  birbirinden değerli Hukuk yapıtlarını (kitaplarını) bize, tanımlanamaz bir incelikle, imzalayarak, kargo bedelini de ödeyerek ulaştırmıştır! Bilgelik dönemi yapıtı sayılabilecek “Günümüzden Geçmişe Karşılaştırmalı 1982 Anayasası” (Der yay. 2021, 523 + XXXIV syf.) eskimeyecek bir tarama kaynağı olacaktır. Bizi bu denli ayrıcalıklı tutmalarını ise Sağlık Hukuku alanında tezli master yapmış olmamıza, halen Ankara Hukuk Fak. 4. sınıf öğrencisi olmamıza ve aynı fakültede Anayasa Hukuku Doktorası yapıyor olmamızla açıklamaktalar.. Varolsunlar,, Çok borçlandık kendilerine.

***

Aybay hocamızın çok önemli 2 makalesine daha önce web sitemizde yer vermiştik. Ardışık 3 makale, Uluslararası Andlaşmalar sorunsalına yetkin ve çok net yanıtlar üretmektedir. Akademik unvanlı kimi hukukçular bile, uluslararası hukuk kavramlarında, terminolojide hatalar yapmaktalar. Ülkemizin bu alanda uluslararası ölçekte hukuk uzmanlarına gereksinimi çok büyüktür. Bu alanda yetişecek insanların çok disipliner (multi disipliner) yetişmesi gerek. Kanımızca Mülkiye eğitimi temel olmalı. Ardından Hukuk lisans. Uluslararası Hukuk Doktorası için, yeğleme ile (tercihan) Mülkiye’de Uluslararası İlişkiler tezli mastırı, ardından alan PhD (doktora) eğitimi uygun olur. Çok çok iyi yabancı dili (İngilizce) konuşma koşulunu saymaya bile gerek yok..

Aşağıdaki makale (web sitemizde yayınladığımız) 14 sayfalık bir kapsamlı pdf.. Salt bizim tweet hesabımızda 33+ bin okunma aldı.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ ve BAZI GÜNCEL SORUNLAR – Prof. Dr. Ahmet SALTIK

İzleyen ise, 24.3.21’de Cumhuriyet‘te (ve web sitemizde) yayınlandı.

İstanbul Sözleşmesi ve Uluslararası Hukuk

Salt bizim tweet hesabımızda 15+ bin okunma aldı.
Her 2 makale de Hukuk ve ilgili fakültelerde temel kaynak olarak mutlaka irdelenmeli.
***
Bir Anayasa Hukuku Profesörü olduğunu duyduğumuz TBMM Başkanı Şentop ise bu gün, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ve Lozan Andlaşması ile ilgili kendini yalanlama (tevil) yollu bir açıklama yaparak, bu uluslararası andlaşmalardan bile çekilmenin Erdoğan’ın tek başına kararı (Cumhurbaşkanı Kararı; Kararnamesi bile değil!) ile yönetsel bir işlemle (idari tasarruf) olanaklı olduğunu söylemiş iken; akıllarından böyle bir şey geçmediğini lütfederek açıkladı.

AKP iktidarının, elbette başta Erdoğan olmak üzere, özellikle böylesi çok kritik – yaşamsal konularda olağanüstü özenli olmalarını beklemek hakkımızdır ve ülkemizin yüksek ulusal çıkarları bakımından ise mutlak bir sorumluluk ve zorunluluktur.

Sevgi ve saygı ile. 29 Mart 2021, Ankara

Dr. Ahmet SALTIK MD, MSc, BSc
Hekim öğretim üyesi, Kamu Yönetimi – Siyaset Bilimci (SBF)
Sağlık Hukuku Bilim Uzmanı, Anayasa Hukuku PhD Öğrencisi
www.ahmetsaltik.net     profsaltik@gmail.com