“Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar.” (md.1, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi-İHEB-, 10 Aralık 1948, BM Genel Kurulu).

İnsan haklarının evrenselliği sağlanamadı; ancak, Bildirge’nin esin kaynağı olduğu gelişmeler, insan hakları bilgisi ve ideolojisinin ötesine geçerek, insan hakları bilim dalı olarak ele alınmaya başladı.

İHEB, “hukuk (kuralı) olarak kabul edilen genel bir uygulama” (Uluslararası Adalet Divanı Statüsü, md.38/1.b) ile teamül (yapılageliş) gücü kazanmış ve uygar uluslarca tanınmış hukukun genel ilkeleri”nden (md.38/1,c) biridir.

Türkiye Cumhuriyeti, İHEB’in amacı doğrultusunda Bakanlar Kurulu Kararı yoluyla gereğini yerine getirdi: “Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun (…) sayılı karariyle kabul edilen ilişik “İnsan Hakları Evrensel Beyanname”sinin Resmi Gazete ile yayınlanması ve yayından sonra okullarda ve gazetelerde münasip neşriyatta bulunulması, (…) Bakanlar Kurulu’nun 6/4/1949 tarihli toplantısında kararlaştırılmıştır.” (RG 27 Mayıs 1949 -16199).

İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi (İHAS/1950) için de, Evrensel Bildirge esin kaynağı oldu. Türkiye Cumhuriyeti, kurucu devletleri arasında yer aldığı Avrupa Konseyi (1949) tarafından hazırlanan ve dünyanın en güçlü İnsan Hakları koruma düzeneği kuran Sözleşme’ye 1954’te taraf oldu.

Denetim düzeneği öngören iki temel belge (1966), Evrensel Bildirge’yi pekiştirdi:
– Medeni ve Siyasal Haklar Uluslararası Paktı (Sözleşmesi) ve
– Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Paktı (Sözleşmesi).

1948 BM İnsan Hakları Bildirgesi, 1966’dan günümüze dek hazırlanan ve Bildirge, Şart, Pakt, Antlaşma, Sözleşme adı verilen belgeler için “İnsan Hakları Anayasası” işlevi gördü. Böylece İnsan hakları hukuku, insanlığın ortak mirası (kalıtı) olarak oluştu. Uluslararası ve bölgesel ölçekte hazırlanan insan hakları belgelerinin esin kaynağı olmasının ötesinde, maddeleri söz konusu belgelerle yeniden yazılmış ve zenginleştirilmiş (varsıllaştırılmış) olan İHEB, anayasaların birincil referans kaynağı ve jus cogens (uluslararası hukukta emredici norm) durumuna geldi.

• Çevre Hakkına İlişkin Uluslararası Sözleşme yolunda yapılan çalışmaların
  bir an önce sonuçlanması beklenir.

27 Mayıs 1949’da Resmi Gazetede yayımlanan Evrensel Bildirge, 3 anayasal döneme yayılıyor: 1924, 1961 ve 1982. İnsan haklarının evrenselliği anlayışı, 1961 Anayasası’na damga vurdu: Cumhuriyet’in dayanağı olan insan hakları (md.2), öncelikle, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelerde yer alan insan haklarıdır. 1982 Anayasası ise, devlet ve insan haklarını, birbirinden ayrı iki olgu olarak düzenledi:

• İnsan haklarına saygılı devlet…

2001 Anayasa değişikliği ise, “insan haklarına dayanan demokratik ve laik Cumhuriyet” (md.14) tanımı ötesinde, ileri hak ve özgürlük güvenceleri öngördü (md.13). 2004’te (md.90) ve 2010’da (md.148) değişiklikleri ile insan hakları uluslararası ve Avrupa hukukuna açılım sürdü.
Söz konusu açılımlar, üç katmanlı anayasal düzeni pekiştirdi:

• Anayasa’da yazılı kurallar,
• TC’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler,
• Hukukun genel ilkeleri.

Anayasa, bu üçlüde şu ilke ve haklar ışığında okunmalı:

• İnsan haklarının bütünlüğü ve bölünmezliği ilkesi,
• İnsan hakları kazanımlarının geriye götürülemezliği ve
maksimum (en üst) standart (daha ileri düzenlemeye açıklık) ilkeleri,
• Çevre, gelişme ve barış hakları.

İnsan haklarının gerçekleşmesine elverişli uluslararası düzen, ulusal  uygulamalar için itici güç olmalı:

1. Anayasal düzene saygı,
2. Erkler ayrılığı ve yargı bağımsızlığı.
3. TBMM önünde sorumlu hükümet.

Bu arayış, hak ve özgürlüklerin saygı görmesine elverişli düzeni isteme hakkı olarak görülebilir. Bunun için yılda bir gün değil, insan hakları bilgisi her gün paylaşılmalı ve yayılmalı.
Hak ve özgürlük düşmanlarına karşı mücadelede şiddet, eşitsizlik,  ayrımcılık, ırkçılık, fanatizm, yoksulluk, başlıca mücadele alanları olmalı.
Anayasa hükümlerini özgürlükler lehine okumak ve yorumlamak, İHEB ve esinlendiği belgeleri sürekli öne sürmeyi gerekli kılar.

‘Eşitlik / özgürlük / haysiyet’ üçlüsünde bilmek, sahiplenmek, savunmak, talep etmek ve direnmek, her gün için yaşamsaldır.
===========================================
Yazarın Son Yazıları

2017 (Anayasa) Değişikliği, hem anayasal rejime hem de siyasal sisteme ilişkindi: Hükümeti kaldıran, kolektif karar alma ve siyasal sorumluluk ilke ve süreçlerini tasfiye eden bir Anayasa değişikliği, hem rejim hem de sistem değişikliği idi.

Anayasa’nın üç hali (demokratik, otoriter ve fiili-keyfi) olarak uygulama ise, değişiklik ötesi ve
bir tür rejim ve sistem yokluğu. Fiili ve keyfi yelpaze genişlediği ölçüde rejim ve sistem de sönümlenmekte.

Yöneten ve yönetilenlerin hukukça yönetilmede eşitliği olarak tanımlanan hukuk devletinin
bu özelliği bir yana, yönetilenler arasında bile açık eşitsizlik var:

• Hayali suçlular hapiste, gerçek suçlular ise toplum içinde!

Ölçüt ne?

• Demokrasi ve özgürlükleri savunanlara hapishane;
  iktidarın bekası (sürmesi) için çalışanlara ayrıcalık ve cezasızlık.

FİİLİ ve KEYFİ

Esenyurt’tan Halfeti’ye, Mardin’den Tunceli’ye kayyum kasırgası, çifte standardın tipik örneği:

Seçilmiş Belediye başkanı : Görevden değil yalnızca, özgürlüğünden de yoksun kılınıyor;
arama, gözaltına alınma ve tutuklanma usul ve koşulları da Anayasa’ya aykırı.

Seçilmiş Belediye meclisi : Başkan hedef alınıyor, ama Belediye Meclisi de dağıtılarak,
suçsuzluk karinesinin bireysel ihlali (başkan), kolektif ihlal (Meclis) sürecine uzatılıyor.

Belediye kurumu olarak : Anayasal dayanağı madde 2’ye dek uzanan yerel yönetim,
demokratik kimliğinden (ve kalkanından) birkaç saat içinde yoksun kılınıyor.

Seçmenlerin iradesinin yok edilmesinden, kanunsuz emire dek uzanan Anayasa dışı uygulamalar dizisi, köşe yazılarında değil, yüksek lisans ve doktora tezlerinde incelenebilir ancak.

Burada asıl sorun, Anayasa’da yazılı demokratik veya otoriter hükümlerin uygulanması değil, tümüyle Anayasa dışı ve fiili bir uygulama olup; “kayyum” adı altında yaygınlaştırılan bu alan, hukuk güvenliği ve adalet yokluğunu da teşhir ediyor.

BUZDAĞININ GÖRÜNEN YÜZÜ

Bakırköy ve Silivri ziyaretlerim, bu gözlemlerimi bir kez daha doğruladı.

Gezi tutukluları Mine Özerdem ve Çiğdem Mater’i ziyaret planımda Av. Dilek Ekmekçi yoktu. Bakırköy’e gidinceye dek O da tutuklandı.

Silivri ziyaret çizelgesinde Esenyurt Belediye Başkanı Prof. Dr. Ahmet Özer, Gezi tutukluları
Can Atalay, Tayfun Kahraman ve Osman Kavala ile avukatlar Selçuk Kozağaçlı, Oya Aslan, Behiç Aşçı, Bekir Kaya ve Bedirhan Sarsılmaz vardı.

Ne var ki, ziyaret gerçekleşinceye dek Nasuh Mahruki de tutuklanmıştı.

Özgürlüklerinden alıkonulmuş olan savunmanlar, siyasiler ve sivil toplum neferlerinin ortak paydaları ne?

Hiçbiri eline silah veya suç işlemeye elverişli başka bir alet almamıştı, toplumsal veya bireysel güvenliği tehdit edici söylemde, suça veya şiddete çağrıda bulunmamıştı. Ortak payda,
delilden (kanıttan) hareketle suçlandırmak değil, failin kimliğinden hareketle suç yaratmak.

Hepsi adaleti bekliyordu; Cumhuriyet’in niteliklerinin üzerine inşa edildiği adaleti (md.2).
Kimileri iddianamenin bir an önce hazırlanmasını, kimileri  Anayasa Mahkemesi (AYM) başta mahkemelerin bir an önce karar vermesini, kimisi de gerekçeli mahkeme kararlarının uygulanmasını.

Adil yargılanma hakkının bu denli sistematik olarak ihlali (çiğnemi), binlerce ‘düşünce suçlusu’ mağdurun varlığının göstergesi.

Aysbergin (buzdağının) görünen bu yüzünün öte yanında; dolandırıcılar, altın kaçakçıları, katiller, uyuşturucular, Anayasa, özgürlük ve demokrasi savunucularını sürekli hedef gösterenler,
ölüm fermanı çıkaran Devlet’in maaşlı imamları ve sözde akademisyenler,
elini kolunu sallayarak toplumda “potansiyel suç makinası” olarak gezebiliyor.

Özetle, “hayali suçlular” ile meşgul edilen yargı, gerçek suçluları aklamak veya
seyretmekle yetiniyor veya zorunda bırakılıyor.

• Bu karamsar tablo, iyimser iradeyi asla gölgelememeli!

Adil, dürüst, düzgün ve hakkaniyete uygun yargı gerekleri için hukuksal mücadele  sürekli kılınmalı; Anayasa’ya saygı yolunda kararlılık pekiştirilmeli.

Ne var ki; siyasal olarak hesap verebilir bir yönetim öncelikli anayasal düzene dönülmediği sürece, adalet mücadelesinin göreceli kalacağı da hiçbir zaman göz ardı edilmemeli.
=========================================
Yazarın Son Yazıları

1970’li ve 80’li yılların Türkiye’sinde ve Avrupa kentlerinde ‘Dayanışma Geceleri’, daha çok politik işlevleriyle iz bırakan etkinliklerdi. Bu geceler sadece odaklandıkları temalar itibarıyla değil, katılımcıların hali, dili ve söylemiyle de birer muhalif politik gösteri gibiydi. O kadar ki sanatçıların sahnede yer alma biçimleri bile büyük ölçüde muhalif politik sembollerin bir tür fotoğrafına benziyordu. Elindeki sazı, türlü mücadelelerin nesnesi gibi tutan bazı sanatçıların, dakikalarca alkışlandıklarını hatırlarım. Dönemin hâkim siyasetinin yarattığı politik atmosfer, toplumsal kesimlerin bulunduğu yerden bir muhalif ses verme çabalarını tetikliyordu.

Geçtiğimiz Pazar günü Almanya’da Stuttgart Arena’da, Tunceli Eğitim Sağlık Vakfı yararına yapılan dayanışma etkinliğini izlerken, hemen her adımda bu deneyimleri ve sosyolojinin hem değişen, hem de genellikle görünmez kalan yüzlerini düşündüm. Elbette o salonda yerlerini alanlar da aynı şekilde toplumsal coğrafyalarına duyarlılardı. Hatta bu duyarlılığın çok daha gelişmiş olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. Atalarının yaşadığı topraklara yapılan ziyaretler, geleneğin türlü ritüellerine gösterilen saygı, geçmiş hakkında kullanılan özenli dil, kendi kültüründe, dilinde, coğrafyasında güven ortamında yaşama hayalleri vb. ortak duygu, tutum ve arzulardı. Bu durumu hemen her şekilde gözlemlemek mümkündü.
∗∗∗
Eğitim gerçekten de geleneksel Dersim coğrafyasının geleneğinde vardı. Daha resmi okullar yokken bu coğrafyanın çoğu köylerinde, maliyeti köyün ileri gelen ailelerden biri tarafından karşılanan enformel okullar vardı. ‘Kuş içmez kervan geçmez’ diye tarif edilen bu coğrafyada ‘eski yazı’ olarak bilinen Osmanlıcayı da, Latin alfabesini de okuyan-yazan kuşaklar vardı. Bilhassa genç neslin okuma; Türkiye ya da dünyanın iyi üniversitelerinde yer bulma arzusu ve arayışı dikkat çekiciydi.

Bu öylesine güçlü bir eğilimdi ki, coğrafyanın çocukları oldukça zor koşullarda okumuş, lise ve üniversite giriş sınavlarında çok kez başarı listelerinin üstünde yer almışlardı. Bu başarılı deneyimler giderek bir geleneğe dönüşecekti. Bugün çalışma alanlarında etkili izler bırakan akademisyenlerden Fransa’da Prof. Dr. Mehmet Ali Oturan, Prof. Dr. Hüseyin Fırat, Almanya’da Prof. Dr. Şahin Albayrak, Prof. Dr. Süleyman Ergun, Türkiye’de Prof. Dr. Müslüm Bozyiğit,
Prof. Dr. Ahmet Saltık, Prof. Dr. Kamer Kılınç ve daha niceleri bu kahırlı coğrafyanın çocuklarıydı ve zor koşullarda okumuşlardı. Şimdi de çoğunluğu üniversitelerde aktif olarak çalışan, aynı coğrafyadan yüzlerce bilim insanı onların izini sürüyor.
∗∗∗
Bugünün öğrencilerine bakınca da hep aynı eğilimi düşünürüm. Bütünüyle bağışlarla sağlanan desteklerle Tunceli Eğitim ve Sağlık Vakfı’nın burs verdiği 509 öğrencinin içinde başarılı bir gelecek vaat eden çok sayıda aday bulunuyor. Üstelik bu öğrenciler de tıpkı daha önceki kuşaklarda olduğu gibi toplumsal coğrafyalarının haline, diline, geleneğine ve dertlerine aşina ve yine aynı şekilde bu durumdan kaygı duyan bir kuşağı oluşturuyorlar. Yani gelenek devam ediyor ve geleceğe dair büyük umut veriyor.

İşte bu öğrencilerin desteklenmesini amaç edinen ve tümüyle gönüllü bir grubun düzenlediği ‘Stuttgart Dayanışma Etkinliği’ coğrafyanın eğitim geleneğine işaret eden pek çok onur verici yeni uygulamaya da sahne oldu. Etkinliğin gerçekleştiği mekan sahibinden başlamak üzere katılan sanatçılara, ses düzenini sağlayanlara, satış ve salon görevlilerine kadar hemen herkes gönüllüydü. Dahası çok sayıda iş insanı bu etkinliğe ve Tunceli Eğitim ve Sağlık Vakfı’nın burs çalışmasına sponsor olmuşlardı. Etkinliğin adı da yine bu gönüllü ekip tarafından belirlenmişti: ‘Karanlığa ışık, genç yüreklere umut’…

Dayanışma etkinliğinin bu türü sanki geleneğin yeni bir sesi ve türüydü. Etkinlikte konuşmacı olarak seçilenler de, alanlarında tanınan ve genç nesiller için model olan akademisyenlerdi. Öyle sanıyorum ki Stuttgart Arena’da pek çok şehrin sivil toplum ve akademi ilişkisine dair model olacak özgün bir dayanışma deneyimi gerçekleşti. Eğitimin ve geleneğin kesişiminde bu deneyimin takip edilmesini özellikle öneririm.
====================================================
Dostlar,

Bu sıcacık makalenin yazarı Sayın Şükrü Aslan Sosyoloji Profesörüdür İstanbul Mimar Sinan Üniversitesinde..

Aynı toprakların, Tunceli’nin insanlarıyız.

Ben, Tunceli’nin Hozat ilçesinin Karaca köyündenim.
Ev kadını bir anne ve emniyet başkomiserinin (1908’de görev şehidi verdik) çocuğuyum.

Yazıda da belirtildiği gibi çoooook ama çooook zor koşullardan geliyoruz bulunduğumuz yere..

Bu olgu not edilmeli, hep akılda kalmalı..
Fırsat eşitliği / eşitsizliği.. çok ama çok yakıcı bir sorun.
Sıklıkla da çok ağır olumsuz etkilerinin giderimi (telafisi) olanaksız.
Belki nehir söyleşilerle öyküleştirilmeli, kalıcılaştırılmalı ülkemiz kültüründe basılı yapıtlarla.
***
Prof. Aslan, Tunceli Eğitim Sağlık Vakfı’nın  güçlenmesi için çok emek veriyor.
Stutgart etkinliği de bu kapsamda.
509 yoksul ve gereksinimli öğrenciye burs sağlamak kolay iş değildir ve son derece saygın bir çabadır.
Bu çabaya omuz verilmesini dileriz.

Vakfı kurarak bu günlere taşıyanlara, emek ve katkı vereceklere ve Prof. Şükrü Aslan hocamıza şükran ile..

Emeklerine saygı ile.

T.C. Devletini, özellikle Anayasa m.2 ve 5’te yer alan görevlerini özenle yerine getirmeye çağırıyoruz.

Sevgi ve saygı ile. 28 Kasım 2024, Ankara

Prof. Dr. Ahmet SALTIK MD, BSc, LLM  
Atılım Üniv. Tıp Fak. Halk Sağlığı (Toplum Hekimliği) Uzmanı
Hekim, Hukukçu-Sağlık Hukuku Uzmanı, Mülkiyeli
www.ahmetsaltik.net        profsaltik@gmail.com
facebook.com/profsaltik    X : @profsaltik
https://www.instagram.com/ahmet_saltik