BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİNDE
KEYFİ UYGULAMALAR
EMEKLİ MÜLKİYE BAŞMÜFETTİŞİNDEN
BELEDİYE RAPORU
Mahmut ESEN
E. Mülkiye Başmüfettişi
Büyükşehir belediyeleri su ve kanalizasyon idarelerinin su satış tarifeleri başta olmak üzere, bazı iş ve işlemleri; Balıkesir Su ve Kanalizasyon İdaresinin (BASKİ) işlemleri temel alınarak, emekli/deneyimli mülkiye başmüfettişi olarak tarafımdan incelenmiştir.
İncelemede su satış faturaları, halka açık kaynaklar ile erişilebilen bilgi ve belgeler kullanılmıştır.
Yapılan inceleme sırasında ilk bakışta, mülkiye müfettişleri aracılığıyla yürütülen genel teftişlere 2013 yılından başlayarak ara verilmiş olmasının merkezi idarenin büyükşehir belediyeleri üzerindeki vesayet denetimini olumsuz etkilediği, belediyelerde denetim noksanlığı /zaafiyetine yol açtığı, yurttaşların belediye yönetimleri karşısında kaderleriyle başbaşa bırakıldığı, denetim işlevinin güçlü yönetimlerin ayrılmaz bir parçası olduğu gerçeğinin gözardı edilmiş olduğu görülmüştür.
Bu nedenle belediyelerin mali işlemleri dışında kalan öbür yönetsel işlemlerinin hukuka uygunluk ve idarenin bütünlüğü yönünden mülkiye müfettişlerince üç yılda bir yapılması gereken halen ara verilmiş olan olağan/genel teftişlere şiddetle gerek olduğu anlaşıldığından; anılan denetimler bir an önce başlatılmasında yarar vardır.
İnceleme sonucunda saptanabilen, halkımızın büyük bir bölümünü ilgilendiren ve yalnızca BASKİ’ye özgü olmadığı değerlendirilen hata / noksanlık ve usulsüzlükler bir rapora bağlanmıştır.
Sosyal sorumluluğumuzun gereği olarak; kamuoyunun aydınlatılması ve yetkililerin uyarılması için incelememiz sırasında tespit edilebilen, kayda değer bulunan hata/noksanlık ve usulsüzlükler özet olarak maddeler halinde aşağıya çıkarılmıştır.
Su tarifeleri düzenlenmesinde keyfilik bulunmaktadır.
1-1984 yılında büyük şehirlerdeki belediye hizmetlerinin plânlı, programlı, etkin, verimli ve uyum içinde yürütülmesini sağlamak amacıyla büyükşehir belediyeleri kurulmuştur.
2012 yılında yapılan yasal değişliklerlerden sonra büyükşehir belediyelerinin sayısı otuza yükseltilmiş, sınırları da il mülki sınırı olacak şekilde genişletilmiştir.
Kuruluş yasasında büyükşehir belediyelerinin en temel görevi/kuruluş amacı olarak sınırları içindeki ilçe belediyeleri arasında eşgüdümü sağlamak olarak belirlenmiştir.
Bu arada büyükşehir belediyelerinde tüm su ve kanalizasyon hizmetlerini, tek elden akılcı yürütmek üzere, belediyelere bağlı ve tüzel kişiliğe sahip idareler kurulmuştur.
Bu bağlamda Balıkesir Büyükşehir Belediyesi bünyesinde BASKİ oluşturulmuştur.
Ancak Balıkesir Büyükşehir Belediyesinin; içme/kullanma suyu tarifesinin belirlenmesi sırasında, ilçe belediyeleri arasında eşgüdümü sağlayamadığı, öbür büyükşehir belediyelerindeki gibi büyükşehir sınırlarında geçerli tek tarife düzenleyemediği, il/ilçe/belde belediyelerinin belirlediği eski su satış tarifelerinin güncellenerek uygulandığı, dolaysıyla Balıkesir ilinde 20’nin üzerinde su tarifesi olduğu görülmüştür.
Çoklu tarife uygulanması, 5216 ve 6360 sayılı Yasalar uyarınca büyükşehire bağlanan ilçelerin, merkez mahalleleri ve mahalle statüsü kazanmış köylerinde uygulanması gereken indirimlerde de karışıklara yol açmaktadır. Yasa hükümlerine karşın sözü edilen indirimlerin yer yer sözde kaldığı anlaşılmıştır.
Oysa büyükşehir sınırlarındaki tüm su satışları BASKİ aracılığıyla tek elden yapılmaktadır. Su satış tarifesinin belirlenmesinde kullanılan (yönetim/işletme giderleri, amortisman hesapları, yatırım, kâr vb.) hesaplar tek işletme temel alınarak çıkarılmaktadır. İlçeler/kapatılmış beldeler üzerinden ayrı ayrı maliyet hesapları yapma olanağı yoktur. Yukarıda aktarılan nedenlerle ilçelerdeki su satış fiyatları arasında büyük farklar/uçurumlar vardır.
Örneğin 2018/Ağustos’ta konut abonelerine çıplak su satış bedeli (KDV’li): Balıkesir merkez ilçelerinde 2,23 TL, Burhaniye’de (Ören Mah. 1,95 TL, Pelitköy Mah. 1,31 TL), Ayvalık ilçe merkezinde ise 3, 24 TL’dir.
Pelitköy Mahallesinde statüsü bakımından %25 indirim uygulanmaktadır. Bununla birlikte yer yer % 100 oranında atık su bedeli ve su tüketimi olmayan aylarda da katı atık bedeli alınması nedeniyle Pelitköy Mahallesindeki m3 başına tahsil edilen giydirilmiş su bedeli, Balıkesir veya Burhaniye merkezdeki su tutarını geçebilmektedir.
Balıkesir Büyükşehir Belediyesinin hızla, kendi hazırladığı BASKİ Tarifeler Yönetmeliğine uyması sağlanılmalıdır.
Kartlı su satışlarında usulsüzlükler bulunmaktadır.
2–BASKİ tarafından ön ödemeli (kartlı) su satışları karşılığında, abonelere fatura/fatura yerine geçen belge verilmemektedir. Abonelere fatura yerine, Vergi Usul Kanununa da uygun olmayan (fatura yerine geçmeyen) alındılar verilmektedir.
Alındılarda yalnızca satışı yapılmış su miktarı ve bedeli belirtilmiştir. Alındılarda su bedeli ile birlikte tahsili gereken atık su/katı atık bedelleri, ÇTV hatta KDV oran ve tutarları bile bulunmamaktadır. Bu yüzden kartlı su satışlarında su bedelinin yanı sıra, atık su/katı atık bedeli, ÇTV veya KDV tahsil edilip edilmediği, bu tür bir kesintiler yapılıyor ise miktarları abonelerce bilinmemektedir.
Konuya ilişkin mevzuat uyarınca, fatura veya fatura yerine geçen belgelerde fiyatı oluşturan ögelerin ve özellikle KDV’nin gösterilmesi gerekmektedir. Bilindiği üzere basit bir yazar kasa fişinde bile bu tür bilgiler yer almakta, bu bilgilerin bulunmaması durumunda mükelleflere özel usulsüzlükten başlayan, gerçeğe aykırı belge düzenlemeye dek uzayan, bir dizi yaptırımlar uygulanmakta, gözünün yaşına bakılmamaktadır. BASKİ’nin küçük esnafın bile titizlikle uyduğu bu kurala aykırı davrandığı görülmektedir.
Üstelik su satışlarında kamu idarelerince su/atık su bedelinden % 8, katı atık bedelinden ise %18 olmak üzere iki farklı oranında KDV tahsil edilmektedir. Bu yüzden fiyatlara KDV’nin dahil olduğu düşünülse bile KDV tutarlarının vergi dairesi yetkililerince bile (tek yanlı) belirlenmesi olanaklı değildir.
BASKİ’nin sözü edilen ve yerleşik/yaygın bir olduğu görülen yanlış uygulamasının Balıkesir ilinde kurulu Vergi Dairesi Başkanlığı ve bağlısı olan 20 vergi dairesi müdürlüğü yetkililerince farkedilmemiş olması veya farkedidiği halde yasal gereğinin yapılmamış/ yapılamamış olması anlamlı bir durumdur.
Bu yüzden BASKİ’nin kartı su satışları sırasında tahsil etmesi gereken KDV’ye ilişkin hesaplarının vergi denetim elemanlarınca titizlikle incelenmesinde, BASKİ’nin Vergi Usul Kanunu’na uymasının sağlanmasında kamusal yarar bulunmaktadır.
Mevzuta aykırı olarak katlamalı atık su bedeli tahsil edilmektedir.
3– Öbür su ve kanalizasyon idarelerinde olduğu gibi, BASKİ tarafından da su bedelinin yanı sıra atık su bedeli tahsil edilmektedir.
Konuya ilişkin mevzuat uyarınca m3 temelinde belirlenmesi gereken atık su bedelinin, kullanılan suyun m3 ücretinin %50’sini aşmaması gerekmektedir. BASKİ’nin su tarifesi de bu kurala göre düzenlenmiştir. Ancak Büyükşehir Belediyesinin kendisinin belirlediği atıksu tarifesine dahi uyulmadığı belirlenmiştir.
Örneğin Burhaniye ilçesinde yazlıkların bulunduğu kimi mahallelerde mevzuata aykırı olarak, atıksu bedeli %50 yerine %100 oranında zamlı tahsil edilmektedir. Uygulanan atıksu bedelinde yazlıklar açısından da yeknesaklık bulunmamaktadır. Pelitköy mahallesinde yazlıkların bulunduğu kesimlerde %100 oranında, Ören mahallesinde ise %50 oranında atıksu bedeli kesilmektedir. Yasalara aykırı uygulamanın önlenmesi sağlanılmalıdır.
Köy idarelerindeki “salma salınmasına” benzer yöntemlerle katı katık bedelleri (KAB) tahsil edilmektedir.
4-Belediye Gelirleri Kanunu uyarınca çöp toplama ve taşıma hizmetleri karşılığında mükelleflerden (istisnasız tüm belediyelerimizde) yıllardır çevre temizlik vergisi (ÇTV) tahsil edilmektedir. Çevre Kanununda büyükşehir belediyelerine evsel katı atıkların bertaraf edilmesi hizmetleri karşılığında ayrıca katı atık bedeli tahsili olanağı getirilmiştir.
Ancak ÇTV dışında ayrıca katı atık bedeli tahsilatı yapılması tartışmalı bir durumdur. Çünkü katı atıkların çöpten başka bir şey olmadığı gerekçesiyle ÇTV dışında ayrıca katı atık bedeli alınmaması gerektiğine ilişkin kimi yargı kararları da bulunmaktadır.
Nitekim katı atık bedeli konusunda büyükşehir belediyelerinde de farklı uygulamalar bulunmaktadır.
Örneğin Ankara Büyükşehir Belediyesinde halen katı atık bedeli kesintisi yapılmıyor. Buna karşılık Balıkesir, İzmir ve Tekirdağ büyükşehir belediyelerinde ÇTV’nin yanı sıra, ayrıca tüketilen su miktarı üzerinden katı atık bedeli alınıyor. Tahsil edilen katı atık bertaraf bedeli büyükşehir belediyelerine, katı atık toplama bedeli ise ilçe belediyelerine verilmektedir.
Balıkesir Büyükşehir Belediyesinde, İzmir veya Tekirdağ’da (kimi istisnalar dışında) olduğu gibi katı atık bedeli konusunda tüm ilçeleri kapsayan tek tip tarife düzenlenmemiş, bu konularda inisiyatif tümüyle ilçe belediyelerine bırakılmıştır. İlçe belediyelerince katı atık bedelinin maliyetinin hangi ilkelere göre belirlendiği belli değildir. Katı atık bedelinin tahsil ilke ve yöntemleri bile ilçelere göre değişmektedir. Büyükşehir belediyesinin, katı atık toplama hizmetinin planlı/programlı verimli gördürülmesi konularında ilçe belediyeleri arasında eşgüdümü sağlamadığı görülmektedir. Bu konularda bilgi edinme bağlamında BASKİ ve kimi ilçe belediyelerinden sağlıklı bilgiler alınamamıştır. İdarelerin sorumlulukları birbirlerinin üzerine attıkları görülmüştür.
Bunun doğal sonucu olarak kimi ilçelerde, köy idarelerindeki belli giderler için gelir sağlamak amacıyla başvurulan “salma salınması” uygulamasına benzer şekilde katı atık bedeli tahsil edildiği görülmektedir.
Örneğin Balıkesir merkez ilçelerinde su tüketim miktarına bağlı kalmaksızın konut abonelerinden aylık sabit 6,56 TL (KDV dahil) katı atık bedeli kesilmektedir. Ayvalık ve Burhaniye belediyelerinde ise su tarifelerindeki kademelere göre KAB tahsil edilmektedir. Ayvalık Belediyesinde ayda 10 tonun altında su tüketenlerden KAB alınmamakta, bu miktarın üzerindeki tüketimlerde ise basamaklandırmaya göre aylık 12 veya 28,72 TL KAB tahsil edilmektedir. Burhaniye belediyesinde ise su tüketim basamaklarına göre 4,61-9,32 TL KAB tahsil edilmektedir.
KAB bedellerindeki önemli fiyat farklılıklardan ilçe belediyelerinin bedel belirlemelerini maliyet temelli yapılmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü maliyet bedelleri arasında bu denli büyük farklılıklar olmaması gerektiği açıktır.
Öte yandan mevzuata göre, kullanılan su miktarı temel alınarak belirlenmesi gereken katı atık bedelinin BASKİ tarafından sabit olarak kesilmesinin nedeni de anlaşılamamıştır. Türkiye genelindeki uygulamaya da aykırı bir durumdur. Bu biçim fiyatlandırmanın aboneler için daha adaletli/hakkaniyete uygun olduğunu savunmak olanaklı da değildir.
Ayrıca Balıkesir Büyükşehir Belediye Meclis kararına ve mevzuata karşın BASKİ aracılığıyla kimi ilçelerde (örneğin Burhaniye ilçesinin kimi mahallerinde) su tüketimi olmayan (dolaysıyla çöp üretimi bulunmayan) aylar için de KAB tahsil edilebilmektedir.
Büyükşehir belediyelerinde ÇTV’nin yanı sıra KAB tahsil edilip/edilmeyeceğinin, KAB tahsil edilecek ise maliyet bedelleri ile tahsil usul ve esaslarının merkezi yönetim tarafından açıklığa kavuşturulması, BASKİ’nin kendi koyduğu kurallara bile uymayan keyfi uygulamalarına son verilmesi sağlanmalıdır.
Belediyelerde BEHK konusunda keyfi uygulamalar vardır.
5-Demokratik ve saydam yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmalarına ilişkin ilke ve yöntemleri düzenleyen, 2003 yılından beri yürürlükte olan ve uygulama konusunda toplum olarak oldukça yol aldığımız 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkında Kanun’nun; belediyelerimiz ve bağlısı kuruluşlarda yasa hükümlerine ve amacına aykırı uygulanmakta olduğu saptanmıştır.
Belediyelerin bilgi edinme konularında kendilerine özgü özel bir sistem geliştirdikleri, bu yolla BEHK kamu yönetimlerine getirilmiş olan başvurunun kayda alınması, izlenmesi, belli sürede yanıt verme vb. yükümlülüklerin dışına çıktıkları; belediyelerin halka bilgi vermek yerine halktan bilgi topladıkları, istek/yakınmaların kurulu sistem üzerinden izleminin kolay olmadığı ve T.C. vatandaşlık numarası ve şifre ile giriş yapıldığı halde ayrıca başvuru numarasının istendiği, başvuruların genellikle yanıtsız bırakıldığı veya gereksiz/ uygun buldukları yanıtların verildiği, sonuç olarak BEHK’nun etkisiz duruma getirildiği görülmüştür.
Örneğin; Katılımcı/demokratik belediyeciliğin bayraktarlığı savındaki İzmir Büyükşehir Belediyesinin, bağlısı olan İZSU’ya, BEHK göre başvuruda bulunmak için İzmir’de ikamet yeri ile yakınma /olay yerlerinin sisteme girilmesi koşulu getirilmiş, İzmir’de oturmayanlara başvuru olanağı tanınmamıştır.
Burhaniye, Ayvalık, Edremit belediyeleri ile TESKİ, İZSU, ASKİ ve BASKİ’ye bu raporun hazırlanması aşamasında yönelttiğimiz sorular, (24 saatten az sürede tüm sorularımızı eksiksiz yanıtlanmış Tekirdağ Büyükşehir Belediyesine bağlı TESKİ dışında) yanıtsız bırakılmış veya ilgisiz yanıtlar verilmiştir. Daha önceki değişik konulara ilişkin başvurularımızın sonucundan; belediyelerimizde BEHK’nun etkisiz duruma getirilmesi konusunun yalnızca araştırma konumuza özgü olmadığı, (maalesef) yerleşik olduğu anlaşılmıştır
Öbür konular
6-Tüketicilerin sıklıkla karşılaştığı su faturası vb. itirazları için BASKİ’nin ilgili birimlerine yazılı başvuru yapılması koşulu getirilmiştir. İçinde bulunduğumuz iletişim çağına ve Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun hükümlerine karşın abonelere elektronik ortamda başvuru olanağı sağlanmamış olması büyük eksikliktir.
Abonelerin itirazlarına bu yolla güçlük çıkarılmış olması amaçlı bir yaklaşım olarak değerlendirilmektedir. Belirtilen nedenlerle fatura itirazlarına ilişkin başvuruların da elektronik ortamda da yapılması sağlanmalıdır.
7-İçme suyuna uygulanacak zam konusunda hangi fiyat endeksinin alınacağı konusunda belediyeler arasında birlik sağlanamamıştır. Balıkesir’de su fiyatlarının güncellenmesinde TÜFE, Ankara Belediyesinde ise (daha çok artış olduğu görülen) ÜFE fiyat endekslerinin dikkate alındığı görülmektedir.
Su fiyatlarının güncellenmesinde hangi endeksin temel alınacağının merkezi yönetimce açıklığa kavuşturulmasında bu yolla belediyelerdeki farklı uygulamaların önüne geçilmesinde yarar vardır.
8-BASKİ web sayfası üzerinden abonelerin su faturası ödeyebilmeleri için T.C./abone sicil no/şifre vb. bilgilerlerle sisteme girilmesi gerekmektedir. Ancak özel bir firmaya ait https//www.faturaodemelisin.
Hizmet hızı/nitelik farkı yönünden BASKİ’nin geride kalması anlamlı bulunmuş; BASKİ tarafından anılan firmalara yönlendirme yapıldığına ilişkin duraksamalar oluşmuştur. BASKİ web sayfasında anılan güçlüklerin giderilmesi için gereken önlemler alınmalıdır.
Not: Raporda belirtilen usülsüzlükler/keyfi uygulamaların anlaşılmasına katkı sağlanması bağlamında örnek olarak 2018 yılı Temmuz ve Ağustos aylarına adıma düzenlenmiş 2 su faturası yazımıza eklenmiştir.
Her iki dönemde de kullanılan su miktarları (14 m3 ) değişmemiştir. Su ücretine ek olarak alınan atık su bedeli oranı ilk faturada %100, ikinci faturada ise %50’dir. İlk faturada 34,65 TL, ikinci faturada ise 3,95 TL katı atık bedeli tahakkuk ettirilmiştir. Sonuç olarak, 4 ton su için Temmuz ayında 83 TL, Ağustos ayında ise 39 TL toplam su bedeli ödenmiştir. Oysa dönem içinde farklı fiyat uygulanmasını gerektiren yasal/idari bir düzenleme olmamıştır. Yapılanlar tümüyle keyfi bir uygulamadır.