Sinan MEYDAN
Tarihçi
23 maddelik 1921 Anayasası çok yetersizdi. Cumhuriyete uygun, daha kapsamlı çağdaş bir anayasa hazırlanması gerekiyordu. Yeni bir anayasa hazırlamak için meclisteki Anayasa Komisyonu dışında uzmanlardan bir kurul oluşturuldu. Hazırlanan yeni anayasa taslağı Atatürk’ün de katıldığı toplantılarda tartışıldı. 1924 Anayasası hazırlanırken, birçok Avrupa ülkesi ve ABD Anayasası incelendi. Anayasa Komisyonu Başkanı Celal Nuri İleri, hazırlanan 108 maddelik anayasa taslağını “Türk Cumhuriyeti’nin Anayasası” olarak adlandırdı. TBMM’de anayasa tasarısı üzerinde yapılan Meclis görüşmelerinde anayasayı bir Kurucu Meclisin hazırlaması, Millet Meclisi yanında ikinci bir meclisin gerekli olduğu, cumhurbaşkanına verilmek istenen geniş yetkiler tartışma konusu oldu. İki meclis ve cumhurbaşkanına fesih ve veto yetkileri verilmesi reddedildi. Tasarıda 7 yıl olarak belirlenen cumhurbaşkanlığı süresi de 4 yıla indirildi. Ayrıca Bakanlar Kurulu’nun sadece cumhurbaşkanı tarafından onaylanması yeterli görülmeyerek hükümetin Meclisten güvenoyu almasına karar verildi.
- 20 Nisan 1924’te kabul edilen 105 maddelik Teşkilatı Esasiye Kanunu (1924 Anayasası) öncelikle “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir” biçimindeki 1. maddenin değiştirilemeyeceği hükmü ile yeni rejimi güvenceye aldı. (Md.102)
Yasama ve Yürütme yetkilerini Meclise, yargı yetkisini bağımsız mahkemelere bıraktı. (Güçler ayrılığı) Meclis, hükümeti her zaman denetleyebilecek, hatta görevden uzaklaştırabilecekti.
1924 Anayasası,
- “Türkiye halkına, din ve ırk ayırt edilmeksizin vatandaşlık bakımından Türk” denileceği hükmüne yer verdi. (Md. 88).
Böylece son derece kapsayıcı, demokratik, “yurttaşlık bağını” esas alan bir millet/ulus tanımı yaptı. Yani 1924 Anayasası’nda, 1921 Anayasası’ndan farklı olarak milletin adına (Türk Milletine) yer verildi. 1924 Anayasası’nda, 1921 Anayasası’ndan farklı olarak “yargı” ve “haklar” bölümü vardır. Bu bölümde “yargıç bağımsızlığı”, “yargıç güvencesi”, “yargılamanın açıklığı”, “Yüce Divan”, “savunma hakkı” ve “yargı bağımsızlığı” kavramlarından söz edilir. “Türklerin Kamu Hakları” bölümünde de düşünce, söz, yayın, seyahat, mukavele (sözleşme), çalışma, mülkiyet, toplantı, dernek, şirket kurma hak ve özgürlükleri ile can, mal, ırz, konut dokunulmazlığı, basın, haberleşme özgürlüğü, yasal mahkeme ilkelerinden söz edilir.
1924 Anayasası’nda, 1921 Anayasası’ndan farklı olarak “yerel yönetimle” ilgili hükümler iyice azaltıldı. Türkiye Cumhuriyeti üniter (tekil) devlet olarak yapılandırıldı. Türkiye Cumhuriyeti, aynı zamanda, “laik” bir devlet olacaktı. Ancak dönemin koşulları gereği anayasa kabul edilirken laikliğe aykırı -Atatürk’ün ifadesiyle bazı fazlalıklara- yer verilmişti. Bu anayasaya göre de din işlerini yerine getirmek Meclisin göreviydi. (Md. 26). “Türkiye Cumhuriyeti’nin dini İslam’dır” maddesi bu anayasada da vardı. (Md.2)
10 Nisan 1928’de yapılan değişiklikle “Devletin dini İslam’dır” ve “Dini hükümlerin yerine getirilmesi” maddeleri anayasadan çıkarıldı.
“Vallahi” sözcüğü de “Namusum üzerine söz veriyorum” biçiminde değiştirildi.
- Böylece anayasa fiilen ve hukuken laikleştirildi.
5 Aralık 1934’te anayasada yapılan bir değişiklikle “30 yaşını bitiren erkek ve kadın her Türk’ün milletvekili seçilebilmesine” izin verildi. Böylece kadınlara seçilme hakkı verildi. Daha önce 18 olarak belirlenen seçmen yaşı 22’ye çıkarıldı. (Md. 10,11) 5 Şubat 1937’de anayasada yapılan son büyük değişiklikle Atatürk ilkeleri (6 Ok) anayasaya eklendi. Böylece 2. madde şöyle oldu:
- “Türkiye devleti Cumhuriyetçi, Milliyetçi, Halkçı, Devletçi, Laik ve Devrimcidir.
Resmi dili Türkçedir, Başkenti Ankara’dır.”
Laikliğin anayasaya girmesi ile Türkiye Cumhuriyeti resmen Laik bir Cumhuriyet halini aldı.
2024 yılında 1921 Anayasası’nı örnek almaktan söz edenler, Atatürk döneminde yapılan değişikliklerle birlikte, üniter (tekil) ve laik Cumhuriyetin kurucu belgesi durumundaki 1924 Anayasası’nı ağızlarına almamaktadır. Yasa metni, tutanaklar.