Dr. Cihangir Dumanlı
Em. Tuğgeneral, Hukukçu

Yüz on yıl önce Doğu Anadolu’da yapılan tarihimizin en çok yitikli (kayıplı) savaşlarından biri olan Sarıkamış harekatı, bugün için alınacak derslerle doludur.

Öncesi:

19.yy’ın sonunda iyice zayıflayan ve yıkılmakta olan Osmanlı İmparatorluğu, kendi topraklarının paylaşılması konusunda çıkan büyük savaşta, zorunlu olarak Almanya’nın yanında yer almıştır.

Türk Alman ortaklığı (ittifakı) olağan bir ortaklığın ötesindedir. Osmanlı savaş planı ve savaşa giriş senaryosu Alman Genelkurmayınca hazırlanmış, 2 Ağustos 1914’te yapılan gizli anlaşma ile Osmanlı orduları Alman komutanların buyruğuna (emrine) verilmiştir.

Alman senaryosuna ya göre Amiral Souchon komutasındaki Osmanlı donanması, 29 Ekim 1914’ te Karadeniz’deki Rus donanmasını ve limanlarını bombalayınca, İmparatorluk kendi istenci dışında, zamansız olarak Rusya ile savaşa girmiştir.

Rusya, Karadeniz baskınına tepki olarak 1 Kasım’da Kars – Erzurum yönünde saldırmış, bu saldırı Köprüköy’de durdurulmuş, Rus ordusu Azap mevzisine (Horasan kuzeyi, Oltu Çayı’nın doğusu) çekilmiştir. 3. Ordu Komutanı Hasan Tahsin Paşa, kışın bastırması, Ordunun kış harekatına hazır olmaması ve cephane yetersizliği nedenleri ile, karşı saldırıyı daha ileriye götürmemiş, orduyu Erzurum doğusuna çekmiştir.

Sarıkamış Harekatı‘nın başlangıcında Rus ordusu Azap mevziisinde, 3. Ordu Erzurum ‘un doğusundadır.

Avrupa’da ise Alman saldırısı Paris’in doğusunda Marne nehrinde durdurulmuş, Rusya doğudan Almanya’ya saldırmıştır. Planın tersine iki ateş arasında kalan Almanya, Kafkasya’da yeni bir cephe açılarak doğu Avrupa’daki Rus baskısını hafifletmek istemektedir. Oysa doğu Anadolu’daki 3. Ordu kış harekatına hazırlıklı değildir. Ortağımız Almanya ile bizim çıkarlarımız ve önceliklerimiz çelişmektedir.

İçeride İse Başkomutan Vekili, Harbiye Nazırı (Savunma Bakanı) ve Genelkurmay Başkanı Enver Paşa ve iktidardaki İttihat ve Terakki Partisi (İTP) ile ordudaki Alman generaller Doğu Anadolu’da hemen Rus ordusuna saldırmak, 3. Ordu komutanı Hasan İzzet Paşa ve Türk komutanlar ise baharı beklemek istemektedir. Enver Paşa’nın akademiden hocası olan Hasan İzzet Paşa baskı karşısında görevinden çekilmiş, 3. Ordu komutanlığını da Enver Paşa  üstlenmiştir. İTP yetkilileri, kolordu ve tümen komutanlarını kış saldırısı için siyasal baskı yapmışlardır.

Enver Paşa birlikleri denetlemiş, fakat birlik komutanları korkularından noksanlarını komutandan gizlemişler, kış harekatına hazır oldukları izlenimi vermişlerdir.

3. Ordu 3 kolordu (9, 10 ve 11. kolordular) ve bir aşiret (Kürt) süvari tümeninden oluşmaktadır. Plana göre 11. Kolordu Aras vadisinde Rus ordusunu oyalarken 9 ve 10. Kolordular kuzeyden geniş bir kuşatma ile Rus ordusunun arkasını kesecek, süvari tümeni daha geniş bir manevra ile Bakü – Tiflis demiryolunu kesecek ve Rus ordusunun geri belgesinde ayaklanmalar çıkartacaktır. Süvari tümeni ilk ateşte dağılmış, derin harekatı yapamamıştır.

Plana göre Kolordular 22 Aralık’ta Erzurum’dan ileri yürüyüşe başlayacak, 25 Aralık’ta Sarıkamış önünde olacak ve 26 Aralık’ta eşgüdümlü saldırıya başlayacaklardır.

Eksi 40 derece soğukta ve 1 metre karda günde 50-60 km yürümesi emredilen Kolordular,
22 Aralık’ta iler yürüyüşe başlamış fakat planlandığı gibi 25 Aralık’ta Sarıkamış önünde olamamışlardır. Kuzeyden kuşatma yapacak 10. Kolordunun komutanı Hafız Hakkı Paşa plandan saparak kuşatma kolunu genişletmiş, Allahuekber dağlarında % 90 yitik vermiştir.

Enver Paşa tüm birlikleri beklemeden yerine yetişebilen birliklerle beş kez Sarıkamış’a saldırmış fakat alamamıştır. Bunun nedeni, Türk Ordusu güç yitirirken, Sarıkamış’a dek demiryolunu kullanan Rus ordusunun ikmal maddeleri ve takviyeler alarak güç kazanmasıdır.

Güç üstünlüğünü ele geçiren Rus Ordusunun karşı saldırısı sonunda 3. Ordu Erzurum’a çekilmiş, Enver Paşa komutayı Hafız Hakkı Paşa’ya bırakarak İstanbul’a dönmüştür.

• 22 Aralık’ta Erzurum’dan 120 bin askerle harekata başlayan 3. Ordu,
• Sarıkamış’ı alamadan, 6 Ocak’ta 12 bin askerle Erzurum’a dönmüştür.

Yitiklerin büyük bir bölümü donma ve bitlerle bulaşan tifüs nedeniyledir.
Cepheye derk yeterli askeri sağlık sistemi götürülememiş, yitik sayısı çok artmıştır.

Birliklere kışlık giysi ve cephane getiren iki gemi Karadeniz’de Ruslar tarafından batırılmıştır.

3. Ordunun erimesinin doğu Anadolu’da oluşturduğu güç boşluğundan yararlanan Rusya, 1916’da Erzincan’a dek bölgeyi işgal etmiştir.

Sarıkamış’taki başarısızlığın önemli bir nedeni, bölgedeki kimi Ermeni yurttaşların (tebaanın) Ordu geri bölgesinin güvenliğini bozmaları ve Rus ordusuna yardım etmeleridir. Bu eylemleri, Ermeni tehcirini (zorla göç ettirme) askeri zorunluluk durumuna getirmiştir.

İTP denetiminde olan basın, Sarıkamış’ta olanları ulusa duyurmamıştır.

Alınacak Dersler :

Siyasal dersler :

• Ortak çıkarımız olmayan güçlü bir devletle ortaklık (ittifak) yapılmaz;
  yapılırsa, zayıf devlet güçlü devletin çıkarları için savaşır.
• İttihat ve Terakki Partisi yöneticileri kış saldırısı için komutanlara siyasal baskı yapmıştır. Siyasetçiler, siyasal amaçlarla askerin işine karışmamalıdır.
• Bölükten büyük bir birliğe komuta etmeyen ve düzenli savaş deneyimi olmayan Enver Paşa, salt Saraya yakınlığı nedeniyle en üst makamlara hızla getirilmiş ve yanlış yönetimi ile 3. Ordu’nun erimesine neden olmuştur.
  Orduda yükselme atamalar saraya (iktidara) yakınlığa göre değil,
  liyakate göre yapılmalıdır.

Askeri dersler :

• Birliklere yeteneklerini aşan görev verilmemelidir.
• Komutan “yaklaşılabilir” olmalı, korkudan komutana yanlış bilgi verilmemelidir.
• Cepheye dek yeterli askeri sağlık sistemi götürülemezse yitikler artar.
• Plan kağıt üzerinde güzel gözükse bile, yeterli lojistikle desteklenmezse başarısız olur.
• Hafız Hakkı Paşa’nın yaptığı gibi, üst komutanın onayı alınmadan plan değiştirilmemelidir.
• Enver Paşa askerleri dinsel duygularla yüreklendirmiştir.
  Kahramanlığa dayalı plan yapılmaz.
• Enver Paşa başkomutan olmasına karşın küçük birliklerin harekatına karışmıştır.
  Her komutan kendi düzeyinde komutanlık yapmalıdır.
• Birlikler parça parça kullanılmamalıdır.
• Büyük Atatürk’ün söylediği gibi tam hazırlıklı olmadan saldırı yapılmamalıdır.