Dünya, 2023-2024 sonbahar kış mevsimine COVID-19 ve grip ile mücadeleyi ortaklaştırarak girmeyi önermektedir (1).

Türkiye’de COVID-19 hastalığının sıklığına ve yol açtığı ölümlere dair (ilişkin) bilgi paylaşımı 2023 Mart ayında sonlandırılmıştır (2). Sağlık Bakanlığı; 11 milyon dolayında yurttaşımızın doğrudan, yurt içinde yerinden olma sonucu, ülkemiz genelinin dolaylı olarak etkilendiği 6 Şubat depremlerinden sonra hastalığın yayılmasına uygun ortamın oluşmasına rağmen (karşın), kış ortamında yeterli önlemi ne yazık ki almadı. Şimdi yine kışa girmekteyiz ve COVID-19 gibi bulaşıcı hastalıklara yönelik bir hazırlık halen görünmemektedir (Tablo 1).

Tablo 1: Türkiye’de COVID-19 vaka ve ölüm sayılarının aylara göre seyri (SB)

Şubat 2023’te varlığı saptanan, ağustos ayında Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından (Variant of Interest-VoC) olarak nitelenip dikkatle izlenmesi önerilen ERIS varyantının Türkiye’de varlığı, 15 Eylül’de, Sağlık Bakanı tarafından “ENDİŞE KONUSU SAYILMAYACAK BİR GELİŞME” başlığıyla duyurulmuştur. Yaklaşık bir aydır vaka (olgu) sayısı, ölüm sayısına yönelik açıklamaya ulaşılamamıştır (3).

DSÖ, COVID-19 salgını yönetimine yönelik önerilerini Mart 2020’de yayımlamış; hastalığın kimde, nerede ve ne durumdaki insanlarda görüldüğüne (Epidemiyolojisine) ilişkin verilerin şeffaf (saydam) biçimde kamuoyuyla paylaşılmasının, halka bilgi vermenin salgınla mücadeleye katılımını, işbirliğini sağlama yolu olarak duyurmuştur (4,5).

Bakanlık, bu açıklamayla, hastalık spektrumu (enfeksiyonu belirtisiz ayakta geçirme, hafif-orta şiddette sağlık hizmeti gereksinimiyle geçirme, hastaneye yatırılma, yoğun bakım gereksinimi duyulması ve ölüm) henüz tanımlanmamış bir varyantın halk sağlığına olası etkisini baştan önemsememeyi seçmiştir. Halk Sağlığına yönelik tehditlerde ihtiyatlı olmayı gerektiren ihtiyatlılık ilkesini (precautionary principle) ihlal etmiştir (6).

Koruyucu Hizmetler

DSÖ, COVID-19 ile mücadeleyi, toplum katılımını sağlayacak biçimde, ilgili kurum ve kuruluşların katılımıyla yürütmeyi, aşılama ile ilgili kararları ülkelerin bağışıklama danışma kurullarının kararları doğrultusunda yürütmeyi önermektedir (7). Ne var ki, ülkemizde COVID-19 sürecinin başından beri bu önerinin yerine getirildiğine ilişkin kanıt yoktur.

Sağlamlara yönelik aşılama, maske takma, fiziksel uzaklık bırakma, kalabalıktan kaçınma ve havalandırma; temaslılara ve hastalara yönelik karantinaya alma, tecrit etme (yalıtma) önlemlerinin bir politik kararlılıkla uygulanmadığı deneyimini COVID-19 salgını sürecinde yaşayan toplum; ihtiyatlı (özenli) olmayan bir dille sayın bakan tarafından önemsizleştirilen en etkin koruma önlemlerine ne denli uyma isteği duyar? Ciddi bir sorun olarak karşımızda durmaktadır.

Halk Sağlığı sorunlarının yönetiminde birincil koruma önlemleri, zarar verme potansiyeli olan etkenle (COVID-19 virüsü) karşılaşmanın önlenmesidir. Bunu sağlamanın yolu, tanı araçlarına ulaşmanın kolaylaştırılması, yaygın test uygulamasıdır. Örneğin ABD’de her eve dört COVID-19 testi ücretsiz sağlanmaktadır (8). Ülkemizde COVID-19 testlerine erişim ise çok kısıtlıdır. Eğitim araştırma hastaneleri ve Üniversite hastanelerinde sadece (yalnızca) klinik açıdan hastalık şiddeti orta – ağır olan hastalara, hastayı gören hekimin talebi (istemi) üzerine yapılmaktadır. Ayaktan (Ayakta!) hastalara klinik uyumlu olsa da test yapılamamaktadır. Bu durumda COVID-19 yaygınlığının gerçek boyutunu anlamayı zorlaştırmaktadır. Tanı konamayan bir bulaşıcı hastalığın dolaşımının engellenmesi, olası zararlarının saptanması mümkün (olanaklı) görünmemektedir. COVID-19’a karşı birincil korumanın diğer (başka) önemli ögesi; öncelikle incinebilirliği yüksek olan (kırılgan) grupların (yaşlı, gebe, süregen bir hastalığı olan, yoksul, ayrımcılıkla maruz kalan dezavantajlıların) bireylerinde aşılama yoluyla direnç sağlama, yaygın ve yüksek oranda aşılama ile sağlanacak toplum bağışıklığı sayesinde aşılanamayacak durumda olanların, hastalığın yayılımına toplumun göstereceği direnç sonucu korunmasıdır.

Ülkemizde COVID-19’a karşı bağışıklama hizmetlerinde erişilen yetersiz ve eşitsiz düzey, aşağıda sunulan verilerden kolayca anlaşılabileceği gibi, aşı uygulama sürecinde, TTB ve ilgili tıpta uzmanlık derneklerince yapılan katkı, eleştiri ve çağrılara rağmen (karşın), önümüzdeki sonbahar ve kışa korunmamışlık / incinebilirlik duygusuyla girmek için yeterli kanıt oluşturmaktadır. Bu huzursuzluğun başkaca nedenleri de aşının koruyuculuk süresinin bu mevsime dek uzamaması ve evrim geçiren COVID-19 virüsünün yeni varyantlarına karşı koruma kapsayıcılığının yetersizliğidir.

• Bu nedenlerle DSÖ, ECDC, CDC, Public Health England, KLİMİK tarafından yapılan
  aşılanma, var olanı aşılamayı pekiştirme çağrıları önem taşımaktadır.

Türkiye’de, Sağlık Bakanlığı verilerine göre COVID-19’a karşı aşılanma durumu (10 Ekim 2023):

• Yapılan toplam doz (1, 2 ve 3. doz) : 152.727.666
• İki doz ile aşılanmış 18 yaş üstü nüfus: % 85,7
• Bir doz ile aşılanma: %93.38 (https://covid19.saglik.gov.tr/, 11.10.2023)

Tablo 2. Türkiye’de uygulanan COVID-19 aşı Doz Sayısı ve Aşılama Oranları (30 Kasım 2022)

Şekil 1. İBBS-1’e Göre COVID-19’a karşı 2.Doz Aşılama Oranları (30 Kasım 2022)

• Aşılamanın bağışık yanıtla sonuçlanabilmesi için tam aşılı olmak ve zamanında pekiştirme dozlarını yaptırmak önemlidir.

Ne yazık ki, pekiştirme dozlarında devamsızlık hızları çok yüksektir.

Tablo 3. COVID-19 Aşılamasında Devamsızlık Hızları

Şekil 2. Toplumda her 100 kişiye yapılmış COVID-19 aşısı pekiştirme dozlarının Türkiye ve kimi Avrupa ülkelerinde dağılımı (yapılan pekiştirme dozu sayısı/ toplam nüfus)*100 olarak hesaplanmıştır (9). 

Avrupa’da ve Türkiye’de COVID 19

22 Ekim 2023 itibarıyla; son 28 günde, bir önceki 28 güne kıyasla %10 artışla 371.855 vaka (dünyada görülenlerin %74’ü) ve bir önceki 28 güne kıyasla %45 azalma ile 1.352 ölüm (dünyada görülenlerin %29’u) görülmüştür. Hastaneye yatırmada, son 56 günde bildirimde bulunan ülkelere göre %24 artış görülmüştür.

• Türkiye son 56 günde DSÖ’ye doğrulanmış COVID-19 vaka ve ölüm bildiriminde bulunmamıştır (10).

Tanı konan hastalar genellikle enfeksiyon hastalıkları kliniklerinde tedaviye (sağaltıma) alınmaktadır. İlk beş gün içinde olan hastalarda Sağlık Bakanlığınca sunulan tek sağaltım Molnupiravir etken maddeli ilaçtır. İncinebilirliği (kırılganlığı) yüksek hastalarda orta – ağır klinik olduğunda hastalar servislerde ve yoğun bakımlarda yatırılarak izlenmektedir. Mevcut (Verili) durumda servis ve yoğun bakım yatak kapasitelerini zorlayacak düzeyde başvuru söz konusu olmamakla birlikte, toplumda enfeksiyonun (bulaşın) yaygınlaşması durumunda incinebilir  (kırılgan) gruptaki (kesimdeki) hastaların daha çok hastalanmaları sonucunda kapasiteyi zorlayacak düzeyde hasta başvuruları olma ihtimali (olasılığı) söz konusudur.

Öneriler

Sağlık çalışanlarına yönelik

• Hizmet sunum biriminizde kendinizi ve çalışma arkadaşlarınızı COVID-19’dan koruma ilkelerine uyun, kendinizi koruyun. Korunmada rol modeli olun (11).
  • TTB’nin ve ilgili uzmanlık derneklerinin öneri ve kılavuzlarına uyun.
  • COVID-19 ve mevsimsel gripten korunmak için maske takın.
  • COVID-19 ve mevsimsel gripten korunmak için aşılanın.
  • Standart korunma önlemlerinin eğitimlerini yapın ve uygulatın.
• Yakınlarınızı COVID-19 morbidite ve mortalitesinden koruyun. Korumada rol modeli olun.
  • COVID-19 ve mevsimsel gripten korumak için aşılatın.
  • COVID-19 ve mevsimsel gripten korumak için kalabalık, kapalı ortamlarda maske takmalarını sağlayın.
  • Öksürük ve ateşle giden sorunları olursa, klinik bakımın yanı sıra, bulaşma kaynağı olmamaları için ayırın, maske taktırın, ortamın sık sık havalandırılmasını sağlayın.
• Size başvuran sağlık hizmeti kullanıcılarını değerlendirirken COVID-19 ve grip dahil aşı ile önlenebilir hastalıklar açısından da değerlendirin. Gerekli önerilerde bulunun.

Sağlık yönetimine yönelik

• İmzacısı olduğumuz DSÖ Anayasası’na göre yönetme erki, halkın sağlığından sorumludur (12). COVID-19, grip ve morbiditeyi artıran sağlık sorunları için, öncelikle incinebilirliği yüksek (kırılgan) gruplar için; aşıları, tanı testlerini ve tedavi edici (sağaltıcı) ilaçları erişilebilir kılın.
• COVID-19 için; test, hastalanma, aşılanma, sağlık hizmeti kullanımı ve ölüm verilerini şeffaflık (saydamlık) içinde kamuoyuyla paylaşın. Bilgi paylaşmamanın yarattığı belirsizlik, İnfodemiye (AS: Bilgi kirliliğinin yayılması) yol açar, salgın yönetimine ilişkin uyumu ve katılımı baskılar, aşı kararsızlığını artırır.

Halka yönelik

• COVID-19 ve mevsimsel gripten korunmak için aşılanın.
• COVID-19 ve mevsimsel gripten korunmak için kalabalık, kapalı ortamlarda maske takın.
• Öksürük ve ateşle giden bir sorununuz olursa, sağlık hizmeti alın; yanı sıra, bulaşma kaynağı olmamak için olabildiğince ayrı durun, maske takın, bulunduğunuz ortamı sık sık havalandırın.

Medyaya yönelik

• Sağlık ile ilgili haberleri paylaşmadan önce, Tabip Odalarına, ilgili uzmanlık derneklerine danışın.
• Aşı haberleri hazırlama bildirgesini gözeterek haberlerinizi oluşturun (13).

Türk Tabipleri Birliği Aşı Çalışma Grubu
Türk Tabipleri Birliği Pandemi Çalışma Grubu
Türk Tabipleri Birliği Merkez Konseyi

Dipnotlar:

1. WHO/Europe, EC and ECDC urge eligible groups to get vaccinated or boosted to save lives this autumn and winter https://www.ecdc.europa.eu/en/news-events/vulnerable-vaccinate-protecting-unprotected-covid-19-and-influenza
2. https://covid19.saglik.gov.tr/, 30.10.2023
3. “Son dakika… Bakan Koca duyurdu: Eris varyantı Türkiye’de!” (cumhuriyet.com.tr)
4.  Responding to community spread of COVID-19 https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/331421/WHO-COVID-19-Community_Transmission-2020.1-eng.pdf?sequence=1
5. Pandeminin 28. Gün Değerlendirmesi – Yeni Koronavirüs Hastalığı 2019 (hasuder.org.tr) https://korona.hasuder.org.tr/pandeminin-28-gun-degerlendirmesi/
6. The precautionary principle: Definitions, applications and governance https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_IDA(2015)573876)
7. COVID-19 Vaccine Introduction Readiness Assessment Tool -Version 21 September 2020- https://www.technet-21.org/en/forums/discussions/new-virat-vraf-2-0-the-updated-COVID-19-vaccine-introduction-readiness-assessment-tool, Çeviri https://korona.hasuder.org.tr/ulkelerin-covid-19-asilamasina-baslamak-icin-hazirliklari-degerlendirme-formu/,
8. Get four free at-⁠home COVID-⁠19 tests this fall on COVIDTests.gov https://www.covid.gov/tests
9. COVID-19 Data Explorer – Our World in Data, https://ourworldindata.org/explorers/coronavirus-data-explorer?zoomToSelection=true&time=2020-03-01..latest&facet=none&country=DEU~TUR~FRA~GRC&pickerSort=asc&pickerMetric=location&Metric=Vaccine+booster+doses&Interval=7-day+rolling+average&Relative+to+Population=true&Color+by+test+positivity=false
10. COVID-19 Epidemiological Update – 27 October 2023 (who.int) https://www.who.int/publications/m/item/covid-19-epidemiological-update?-27-october-2023
11. Infection prevention and control in the context of coronavirus disease (COVID-19): a living guideline, 9 October 2023. Geneva: World Health Organization; 2023 (WHO/2019-nCoV/IPC/guideline/ 2023.3). Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.
12. CONSTITUTION OF THE WORLD HEALTH ORGANIZATION https://apps.who.int/gb/bd/pdf_files/BD_49th-en.pdf#page=6
13. https://asibildirgesi.paperform.co/