Dr. Cihangir DUMANLI
E. Tuğg., Hukukçu, Uluslararası İlişkiler Uz

Genç Cumhuriyette Hukukun Üstünlüğü
(Başbakanı tutuklama kararı veren mahkeme)

Büyük devrimci Atatürk yıkılmış bir imparatorluktan çağdaş bir cumhuriyet kurarken yeni devleti hukukun üstünlüğü ilkesine dayandırmıştır.

Bunun en açık göstergelerinden birisi 1926 yılında İzmir suikast girişimi davasına bakan İstiklal Mahkemesinin kendi kararına aykırı davranan Başbakan İnönü hakkında soruşturma açması ve tutuklama kararı vermesidir. 

İzmir Suikasti Girişimi

1924 ve 1925 yılları Cumhuriyet Devriminin yoğun ve önemli atımlar yaptığı yıllardır. Bu dönemde haleflik kaldırılmış, Osmanlı hanedanı üyeleri yurt dışına gönderilmiş, medreseler kapatılmış, irticacı Şeyh Sait isyanı bastırılmış, tekke ve zaviyeler ile şeriye mahkemeleri kapatılmış, kıyafet (giysi) devrimi yapılmış, Medeni Yasa başta olmak üzere Avrupa ülkelerinden alınan yasalar yürürlüğe konmuştur.

Bu devrim atılımları karşı devrimcileri de harekete geçirmiş, TBMM’de Atatürk’e ve devrimlere karşı çıkan bir grup (İkinci Grup), hilafet yanlıları ve eski ittihatçılardan oluşan bir muhalefet oluşmuştur. Lozan Andlaşmasının onaylanması görüşmelerinde muhalefet sertleşmiştir. Muhalifler Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasını (TCF) kurmuşlar, Şeyh Sait isyanına karışan TCF kapatılmıştır. Devrim ve Atatürk karşıtlığı Atatürk’e suikast girişimine kadar ileri gitmiştir.

1926 Mayıs ayında bir yurt gezisine çıkan Atatürk, önce güneye (Silifke’ye), daha sonra Bursa’ya gitmiştir. Bursa’dan İzmir’e doğru giderken Balıkesir’de bulunduğu sırada, İzmir Valisi Kazım Dirik’ten İzmir’de kendisine suikast yapılacağı konusunda ihbar aldıklarını bildiren ve İzmir’e gelişini ertelemesini öneren bir telgraf almıştır.

Vali’ye Suikast ihbarını yapan (14 Haziran), eylemcileri motorla Yunan adalarına kaçıracak olan Giritli Şevki’dir. İhbar üzerine, suikast girişimini düzenleyen Rize Mebusu Ziya Hurşit’in kaldığı otelde yapılan aramada çok sayıda silah ele geçirilmiş, Ziya Hurşit ve suç ortakları (Laz İsmail, Gürcü Yusuf, Çopur Hilmi, Sarı Efe Edip) tutuklanmıştır.

İki gün gecikmeli olarak 16 Haziran’da İzmir’e gelen Atatürk, İzmir halkının büyük coşkusu ile karşılanmış, suikast girişimi haberinin yayılması üzerine tüm yurtta olayı lanetleyen ve Atatürk’e bağlılığı gösteren mitingler yapılmıştır.

Suikast girişiminin ortaya çıkması üzerine Ankara istiklal mahkemesi olaya el atmış ve tutuklamalar başlamıştır.[1] Mahkeme 16 Haziran’da İzmir’e gelmiştir.

Tutukluların yapılan sorgulamalarında kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF) üyelerinin suikast girişiminde rolü olduğu saptanmıştır. TCF kurucu başkanı Kazım Karabekir, 22 Haziran’da Ankara’da tutuklanmıştır.[2]

TCF, İttihat ve Terakki Partisi (İTP) eski üyelerini de kuruluşuna katmıştı. Bu nedenle eski İttihatçılar da soruşturmaya dahil edilmiş, TCF ileri gelenleri Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele,  Cafer Tayyar, Rüştü Paşa ile birlikte İTP iktidarında maliye nazırı Cavit Bey ve kimi ittihatçılar da tutuklanmışlardır.

Olayın bundan sonraki bölümü hukukun üstünlüğü ilkesi açısından dikkat çekicidir:

Kazım Karabekir’in tutuklanması üzerine, Başbakan İsmet İnönü Ankara Emniyet Müdürüne talimat vererek Karabekir’in salıverilmesini sağladı. Bunun üzerine İstiklal Mahkemesi, kendi kararını uygulatmayan Başbakan İnönü hakkında tutuklama kararı verdi [3] ve Karabekir’i yeniden tutuklattırdı.

Atatürk olayı duyunca İnönü’yü İzmir’e çağırarak İstiklal Mahkemesi ile görüşmesini istedi. 30 Haziran’da İzmir’e gelen İnönü’nün İstiklal Mahkemesi ile görüştükten bu mahkemenin kararlarının doğruluğuna inandığını açıklaması üzerine, tutukluluk kararı kaldırıldı.[4]

Değerlendirme

• Türkiye Cumhuriyeti hukukun üstünlüğü ilkesi üzerine kurulmuştur.

1961 Anayasası Cumhuriyetin bir hukuk devleti olduğunu hükme bağlamıştır bu ilke, yürürlükteki 1982 Anayasasında da korunmakladır.

• Hukuk devleti demek, devletin kendi koyduğu hukuk kurallarına egemenlik yetkisini halk adına kullanan Yasama, Yürütme ve Yargı organlarının da uyması demektir.

Hukuk devletinde mahkemeler bağımsız ve yansızdır. Yargıçlar hiçbir etki altında kalmaksızın karar verirler. Yasa hükümleri ve mahkeme kararları ödünsüz yerine getirilir. Yargının yansız olduğuna ilişkin  kamuoyunda genel bir kanı vardır. Her yurttaş kendisini yargı karşısında güvende duyumsar.

İncelediğimiz olayda, TBMM üyelerinden kurulu İstiklal Mahkemesi, kendi kararının uygulanmasına engel olan Başbakan hakkında çekinmeksizin tutuklama kararı verebilmişler ve İnönü’nün salıverilmesini sağladığı Karabekir’i yeniden tutuklamışlardır. Cumhurbaşkanı Atatürk ağırlığını Başbakan’dan yana kullanmamış, yansız arabulucu rolü oynamıştır. İlk Başbakan İnönü ise mahkemeyi dinledikten sonra mahkeme kararının doğruluğunu (kendisinin hatasını) kabul etme erdemini ve yargıya saygısını göstermiştir.

Yürütme (Başbakan) ile Yargı (İstiklal Mahkemesi) arasındaki çelişki yargı lehine çözülmüştür. İktidara karşınn mahkeme kararı uygulanmıştır.

Bu olay cumhuriyetin temelinde hukukun üstünlüğü ilkesinin yattığını açıkça göstermektedir.

[1] Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Doğan Kitap, İstanbul, 2014, s.485;
[2] Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Türk Tarih Kurumu, ANKARA,1983, s.458
[3] Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Cilt 3, Remzi Kiabevi, İstanbul, 2016, s.253
[4] Aydemir, a.g.e. s.253

Prof. Dr. Halil ÇİVİ
İnönü Üniv. İİBF Eski Dekanı

Vatandaş soruyor :

“Hocam, mahkemelerin ya da siyasal iktidarın Anayasa Mahkemesi kararlarına uymaması hakkında ne düşünüyorsunuz?”
Çok kısa olarak söyleyeyim :

Çağdaş hukuk ve hukukun üstülüğüne dayalı anayasal ve demokratik ülkelerde, başta siyasal iktidarlar ve her düzeydeki mahkemeler olmak üzere, her bireyin, her kurumun ve her türlü kararlar, tutumlar ve davranışların meşruluk çemberi ya da sınırı, ilgili Anayasanın çizdiği hukuksallık ya da dar anlamda, yasallık çemberidir.

İktidarlar, bireyler ya da öbür kurumların ilgili anayasal çemberin dışına çıkma hak ve yetkileri yoktur ve olamaz.

Hukukun üstünlüğüne dayalı demokratik toplumlarda anayasalara aykırı hiçbir karar verilemez. Verilse bile meşru olmaz. Aksi bir tutum ve davranış anayasal düzen çemberi dışına çıkmaktır. Meşru olmaz. Keyfiliktir. Anayasayı çiğnemek anlamına gelir.

Demokratik ülkelerde, iktidarların meşruluk sınırı, anayasal hukuk çemberi içinde kalmak zorundadır. Halk, iktidarların anayasal düzene uyacağını düşünerek oy kullanır. Hiç kimseye sınırsız yetki için oy verilmez.

Teokratik devletlerde (Din – şeriat devleti) bile, halife ve sultanların yetkileri ve fermanları dinsel hukukun sınırları içinde meşru olur. Kimi İslam din ulemasına göre de, eğer halife ya da sultan dinsel hukuka (şeriata) aykırı kararlar verirse,

• O siyasal iktidara karşı meşru direnme ve iktidardan uzaklaştırma hakkı doğar.

Teokratik (dinci) devletin anayasası da dinsel hukuk ya da şeriattır.

Hukukun üstünlüğüne dayalı anayasal rejimlerde en üst hukuk üretme kaynağı ve karar verme kurumu salt anayasadır ve anayasa mahkemelerinin kararlarıdır.

Anayasa Mahkemesi kararları kayıtsız, koşulsuz ve tartışmasızdır.
Herkesi bağlar.
Uyulması zorunludur.

Anayasalar her türlü iktidar ve meşruluğun sigortasıdır.
Anayasasızlık karmaşa ve anarşi olur.

Dear Phase 1 Students of Atılım Univ. Medical School

All medical students,
Medical residents in different branches
Allied health staff
General public and The Media,

On 28th December 2023, we’ll conduct a 1 hours lecture starting at 11:30 am, face to face for Phase 1 Students of Atılım Univ. Medical School with the subject of

The ILO – International Labor Organisation

Here are the 19 power point slides having a rich and up to date content..
(PDF 2 MB, also uploaded to Atılım moodle system)

ILO slides

With respect and love. 28th December 2023, Ankara

Prof. Dr. Ahmet SALTIK MD, BSc, LLM
Atılım Univ. Medical School, Dept. of Public Health
BSc in Political Sciences & Public Administration
LLM in Health Law
www.ahmetsaltik.net       profsaltik@gmail.com
facebook.com/profsaltik     X @profsaltik

Türk Vatandaşı Naci BEŞTEPE

PEDOFİLİ

AKP’ye yakınlığıyla bilinen gazeteci Erem Şentürk, “Çocuk tecavüzcüsü bir adamdır Noel Baba.” dedi.

Yakın cemaat ve tarikatlarla karıştırmış..

(AS : Biz de bir görsel ile bu “iğne”ye katkı verelim…)

VİZYON

Milli Eğitim Bakan yardımcısı Nazif Yılmaz, İmam Hatipler için “Türkiye’mizin, Türkiye Yüzyılı’nı inşa edecek nesilleri yetiştirmenin vizyonuyla hareket ediyor.” dedi.

Öbür dünyaya hazırlama vizyonu!..

FAL

“Kara para aklama” soruşturması kapsamında tutuklanan Dilan Polat, üç kişilik ziyaretçi listesine bir astrolog yazmış.

Neyse halim, çıksın falım…

DUYARLILIK

Kızıl Goncalar dizisindeki Kur’an kursunda öğrenciye tokat atılma sahnesi nedeniyle RTÜK’e şikayetler yağmış.

Çocuklar kurslarda tecavüze uğradığında şikayet durumu nasılmış?..

HAİN

CHP, Şeyh Sait isyanının Cumhuriyet’e karşı bir ayaklanma olduğunu hatırlattı ancak “acılara saygı” istedi.

AKP’li vekilin Şeyh Sait’e hakaret edenler hakkında suç duyurusunda bulunacağını açıklamasına ise AKP yönetimi sessiz kaldı

Hain’e “hain” demeyen ihanete ortaktır…

LİDER

İtalyan gazeteci ve sosyolog Marco D’Eramo, “Bugün dünya genelinde yurttaşlık alanların yarısından fazlasını Türkiye ağırlıyor.” iddiasında bulundu.

Dünya lideri, vatandaşlık satmada da lider!..

BÖLÜCÜ

Hizbullah’ın siyasi kanadı Hüda Par’ın lideri Zekeriya Yapıcıoğlu, Meclis’te yaptığı konuşmada “Eyalet sistemi, özerklik ve federasyon gibi yönetim modelleri serbestçe tartışılmalıdır.” dedi.

RTE bölücü aramasın, bağrında!.

TUTARLILIK

TBMM Dışişleri Komisyonu, İsveç’in NATO’ya katılım protokolünü kabul etti.

İsveç’in PKK/PYD’ye silah verdiği biliniyor.

Hem “terörle mücadele ediyoruz” diyeceksiniz, DEP‘le görüşüyor diye CHP‘yi suçlayacaksınız hem de teröre destek verene yol vereceksiniz.

Biraz tutarlı olun sayın iktidar ve koltuk değneği…